Λόγος εἰς τὴν ΚΥΡΙΑΚΗΝ τῶν Ἁγίων Τριακοσίων Δέκα Ὀκτὼ Θεοφόρων ΠΑΤΕΡΩΝ τῆς ἐν Νικαία Α’ Οικουμενικῆς Συνόδου, διεσκευασμένος ἐκ τοῦ «Θησαυροῦ» Δαμασκηνοῦ τοῦ Ὑποδιακόνου καὶ Στουδίτου.

Τὸ θαῦμα τοῦτο ἅμα ἰδόντες ὁ βασιλεὺς καὶ οἱ Ἀρχιερεῖς ἐδόξασαν μεγάλως τὸν Θεὸν καὶ παρευθὺς ὁ τρισάθλιος Ἄρειος, μὴ ὑποφέρων τὴν ἐντροπήν, ἐκρύβη ἐντὸς τοῦ φρουρίου ἕως ὅτου διαλυθῶσιν οἱ Ἀρχιερεῖς. Οἱ δὲ ἄλλοι βοηθοί του ζητήσαντες τὸν Ἄρειον καὶ μὴ εὑρόντες αὐτόν, ἐταπεινώθησαν καὶ ἐπέστρεψαν πρὸς τοὺς Ἀρχιερεῖς. Μόνος δὲ ὁ Νικομηδείας Εὐσέβιος δὲν ἐπέστρεψεν ἐξ ὅλης ψυχῆς, ἀλλὰ μόνον τὸ καθ᾽ ὑπόκρισιν, διὰ τὸν φόβον τοῦ βασιλέως. Τότε ἀπεστάλησαν οἱ Ἀρχιερεῖς εἰς πάντα τόπον διὰ νὰ στερεώσουν τὰ δόγματα τῶν Πατέρων· καὶ εἰς μὲν τὰ μέρη τῆς Δύσεως ἀπεστάλη ὁ Ἐπίσκοπος τῆς Κουδρούβης Ὅσιος, εἰς δὲ τὴν Αἴγυπτον καὶ τὴν Λιβύην ὁ Ἅγιος Ἀθανάσιος ὅστις τότε ἦτο Διάκονος. Ὁ Ἀλέξανδρος, ὁ ἐπίτροπος τοῦ Κωνσταντινουπόλεως, ἀπεστάλη μὲ τὸν Παῦλον τὸν Ἀναγνώστην τοῦ Πατριάρχου τῆς Κωνσταντινουπόλεως Μητροφάνους εἰς τὰ μέρη τῆς Μακεδονίας, εἰς τὴν Θεσσαλονίκην, εἰς τὴν Λάρισαν, εἰς τὴν Αὐλῶνα καὶ εἰς τὴν Πελοπόννησον καὶ εἰς ὅλας τὰς ἐπιλοίπους πόλεις, ὅσαι εἶναι ἀπὸ τῆς Καβάλας ἕως τὴν Πελοπόννησον. Ἐτελείωσε δὲ ἡ Ἁγία αὕτη καὶ ἱερὰ πρώτη Σύνοδος εἰς τρία καὶ ἥμισυ ἔτη, ἦτο δὲ ὅτε συνήχθησαν οἱ Ἅγιοι Πατέρες ὁ μὴν Ἀπρίλιος, ἐτελείωσαν δὲ κατὰ μῆνα Σεπτέμβριον.

Μετὰ τὸ τέλος τῆς Συνόδου ἀπεφάσισαν οἱ Ἀρχιερεῖς νὰ ἐπιστρέψωσιν εἰς τὰς ἐπαρχίας των, ὁ δὲ βασιλεὺς σταθεὶς ἐν τῷ μέσῳ αὐτῶν εἶπε πρὸς αὐτούς· «Ἅγιοι Ἀρχιερεῖς, μίαν χάριν ζητῶ ἀπὸ τὴν Ἀρχιερωσύνην σας. Φρούριον μέγα μὲ τὴν βοήθειαν τοῦ Θεοῦ ἔκτισα καὶ σᾶς παρακαλῶ νὰ λάβητε τὸν κόπον νὰ τὸ εὐλογήσετε καὶ συνάμα νὰ δώσητε καὶ ὄνομα εἰς αὐτό, νὰ ἴδητε καὶ τὸν Πνευματικόν μου Πατέρα τὸν Πατριάρχην Μητροφάνην, καθότι βαρέως ἀσθενεῖ». Ὑπήκουσαν λοιπὸν οἱ Ἀρχιερεῖς εἰς τὸν βασιλέα καὶ ἀπεφάσισαν νὰ μεταβοῦν εἰς Κωνσταντινούπολιν. Κατὰ τὴν ἡμέραν ὅμως κατὰ τὴν ὁποίαν ἠθέλησαν νὰ ἀναχωρήσουν, ἐστάθησαν πάντες νὰ ποιήσουν δέησιν πρὸς τὸν Θεὸν διὰ νὰ κατευοδωθῶσι καλῶς εἰς τὰς ἐπαρχίας των καὶ νὰ στερεώσωσι τὰ δόγματά των καὶ ὁ Θεὸς πρὸς ἔνδειξιν τῆς ἀληθείας, τί ἐθαυματούργησεν; Μέγας τις λίθος ὑπῆρχεν ὑποκάτω στύλου τινὸς τοῦ παλατίου καὶ παρευθὺς κατὰ τὴν ὥραν ἐκείνην κατὰ τὴν ὁποίαν προσηύχοντο οἱ Πατέρες, ἀνέβλυσε ἔλαιον τόσον πολύ, ὥστε ἐκαλύφθη τὸ ἔδαφος τοῦ παλατίου· διὰ τοῦτο ὠνόμασαν καὶ τὴν πόλιν ἐκείνην Νίκαιαν, ἐπειδὴ ἐνίκησαν οἱ Πατέρες, μᾶλλον δὲ ὁ ἀληθὴς Θεός.


Ὑποσημειώσεις

[1] Τοῦτο συνέβη περί τὸ ἔτος 296. Ὑπῆρξε δὲ ἀρχηγὸς τῆς ἐπαναστάσεως ἐκείνης Ἀχιλλεύς τις, ὅστις καὶ ἀνεκήρυξεν ἑαυτὸν βασιλέα. Ἡ στάσις αὕτη ἐστοίχισε πολὺ εἰς τὴν Ἀλεξάνδρειαν, τὴν ὁποίαν ὁ Διοκλητιανὸς παρέδωσεν εἰς τὸ πῦρ, τοὺς δὲ κατοίκους αὐτῆς κατέσφαξε. Περὶ τῆς σφαγῆς ταύτης διηγούμενος ὁ Μαλάλας (Ϛʹ αἰὼν) λέγει τὰ ἑξῆς: «Παραλαβὼν δὲ Ἀλεξάνδρειαν (ὁ Διοκλητιανὸς) ἐνέπρησεν αὐτήν· εἰσῆλθε δὲ ἐν αὐτῇ ἔφιππος, τοῦ ἵππου αὐτοῦ περιπατοῦντος ἐπάνω τῶν λειψάνων. Ἦν δὲ κελεύσας τῷ ἐξπεδίτῳ (εἶχε δώσει διαταγὴν εἰς τὸ στράτευμα αὐτοῦ) μὴ φείσασθαι τοῦ φονεύειν, ἕως οὗ ἀνέλθῃ τὰ αἵματα τῶν σφαζομένων ἕως τὸ γόνυ τοῦ ἵππου, οὗ ἐκάθητο» (ἔκδοσις Βόννης, σελ. 309).

[2] Τὰ περί τοῦ Μεγάλου Κωνσταντίνου βλέπε ἐκτενέστερον ἐν τῷ κατὰ πλάτος Βίῳ αὐτοῦ, ὡς παραθέτομεν τοῦτον ἱστορικῶς ἐνημερωμένον ἐν τῷ Εʹ τόμῳ τοῦ ἡμετέρου «Μεγάλου Συναξαριστοῦ τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας», Μαΐου καʹ (21ην).

[3] Περί τῶν ὑπὸ τῆς Ἁγίας Αʹ Οἰκουμενικῆς Συνόδου νομοθετηθέντων περί τοῦ ἑορτασμοῦ τοῦ Πάσχα ὡς καὶ περὶ τοῦ πῶς τοῦτο ἑωρτάζετο τὸ πάλαι βλέπε εἰς τὴν σημείωσιν τῆς Κυριακῆς τοῦ Πάσχα σελ. 65-71 τοῦ ἀνὰ χεῖρας τόμου.

[4] Ὁ θεῖος Ἀλέξανδρος διαδεχθείς τὸν μακάριον Μητροφάνην, προέστη τῆς Ἐκκλησίας τῆς Κωνσταντινουπόλεως (κατὰ Ζ. Ν. Μαθᾶν) ἔτη 13 (330-343). Ἡ μνήμη αὐτοῦ τελεῖται κατὰ τὴν λʹ (30ὴν) Αὐγούστου (βλέπε ἐν τόμῳ Ηʹ).

[5] Παῦλος ὁ ἁγιώτατος Πατριάρχης διεδέχθη τὸν ἀοίδιμον Ἀλέξανδρον (κατὰ Ζ. Ν. Μαθᾶν), ἐν ἔτει 343, ἡ πατριαρχεία ὅμως αὐτοῦ ὑπῆρξε πλήρης δραματικῶν ἐπεισοδίων. Καὶ ἐν πρώτοις ἐξωσθείς μετά τινας μῆνας ὑπὸ τοῦ Κωνσταντίου ἀντικατεστάθη ὑπὸ τοῦ ἀρειανόφρονος Εὐσεβίου τοῦ Νικομηδείας. Τούτου δὲ ἀποθανόντος ἐν ἔτει 345 ἀποκατεστάθη ὑπὸ τῶν Ὀρθοδόξων ὁ Παῦλος, ἀλλὰ συγχρόνως οἱ Ἀρειανοὶ ἐχειροτόνησαν τὸν Μακεδόνιον τὸν πνευματομάχον. Ἡ ἐπακολουθήσασα διαμάχη ὑπῆρξε δεινή. Ὁ Κωνστάντιος ἐδίωκε καὶ ἐξώριζε τὸν Παῦλον, οἱ δὲ Ὀρθόδοξοι διὰ Συνόδων ἀποκαθίστων αὐτόν. Τέλος ἐν ἔτει 347 ἀπαγόμενος εἰς ἐξορίαν ἀπεπνίγη καθ’ ὁδὸν ἐντολῇ τοῦ Αὐτοκράτορος. Ἡ μνήμη αὐτοῦ τελεῖται τῇ ϛʹ (6ῃ) Νοεμβρίου (βλέπε ἐν τόμῳ ΙΑʹ).

[6] Ἡ τοῦ μεγάλου Ἀθανασίου πατριαρχεία ἐν Ἀλεξανδρείᾳ ὑπῆρξεν ἔτι πλέον δυσχερεστέρα ἐκταθεῖσα εἰς μῆκος χρόνων ὁλοκλήρων τεσσαράκοντα πέντε (328-373). Ἡ μνήμη αὐτοῦ τελεῖται τὴν ιηʹ (18ην) Ἰανουαρίου (βλέπε ἐν τόμῳ Αʹ).

[7] Περί τοῦ Ἁγίου τούτου Μητροφάνους βλέπε ἐν τῇ ἡμερομηνίᾳ ταύτῃ ἐν τόμῳ Ϛʹ.