Ὁ ἐνταῦθα παρατιθέμενος Βίος τοῦ ἐν Ἁγίοις τούτου Πατρὸς ἡμῶν Σωφρονίου Ἀρχιεπισκόπου Ἱεροσολύμων, ληφθεὶς κατ’ ἀρχὴν ἐκ τοῦ Συναξαριστοῦ τοῦ Ὁσίου Νικοδήμου τοῦ Ἁγιορείτου, παρατίθεται ἐνταῦθα διεσκευασμένος ἐπὶ τὸ ἐκτενέστερον καὶ προσηρμοσμένος πρὸς τὰ πραγματικὰ περιστατικὰ καὶ τὴν χρονολογικὴν σειρὰν τῶν γεγονότων, ὡς ἐκτίθενται ταῦτα εἰς τὰς σχετικὰς ἱστορικὰς πηγάς. Ὁ Ὅσιος Νικόδημος σημειοῖ ὅτι ἐν τῷ δευτέρῳ Πανηγυρικῷ τῆς Ἱερᾶς Μονῆς Βατοπαιδίου σώζεται Ὑπόμνημα εἰς τὸν Ἅγιον τοῦτον Σωφρόνιον, τοῦ σοφωτάτου Ἰωάννου Ζωναρᾶ, οὗ ἡ ἀρχή· «Οἱ τοῖς θείοις καὶ μακαρίοις Πατράσι» καὶ ὅτι τὸ αὐτὸ σώζεται καὶ ἐν τῇ Ἱ. Μονῇ Μεγίστης Λαύρας. Πλειότερα περὶ τοῦ Ἁγίου τούτου ἔγραψεν ὁ Κ. Krumbacher ἐν τῇ Ἱστορίᾳ τῆς Βυζαντινῆς φιλολογίας, Munchen 1891, σελ. 182, 307, 318 καὶ ἐφεξῆς καὶ 339 καὶ ἐφεξῆς.

Ὁ θεῖος Σωφρόνιος ὑπῆρξε καὶ σπουδαῖος συγγραφεύς, πλεῖστα ὅσα ἔργα συγγράψας. Μεταξὺ τούτων εἶναι ὁ Βίος τῆς Ὁσίας Μαρίας τῆς Αἰγυπτίας, ὁ Βίος τοῦ Ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Ἐλεήμονος (ἐν συνεργασίᾳ μετὰ τοῦ Ἰωάννου Μόσχου), ὁ Βίος τῶν Ἁγίων Ἀναργύρων Κύρου καὶ Ἰωάννου, καὶ πλεῖστοι λόγοι εἰς Ἑορτὰς καὶ Ἁγίους. Ἔργον τούτου θεωρεῖται ὑπὸ πολλῶν καὶ ὁ «Λόγος περιέχων τὴν Ἐκκλησιαστικὴν ἅπασαν ἱστορίαν καὶ λεπτομερῆ πάντων τῶν ἐν τῇ θείᾳ Ἱερουργίᾳ τελουμένων». Ἐπίσης συνέγραψεν ἀνακρεοντείους ὕμνους καὶ πλεῖστα ἄλλα ἔργα ποιητικῆς μορφῆς. Τὰ περισσότερα μάλιστα τῶν ἔργων τοῦ θείου τούτου Πατρὸς εἶναι καθαρῶς ποιητικά. Ἀκόμη καὶ δύο λόγοι του, ὁ εἷς εἰς τὸ Βάπτισμα καὶ ὁ ἕτερος εἰς τὴν Γέννησιν ἔχουν ποιητικὴν σύνθεσιν. Κυρίως διεκρίθη ὁ Ἅγιος εἰς τὴν σύνθεσιν ἰδιομέλων. Ὑπό τινων παλαιοτέρων ὑπεστηρίχθη, ὅτι ἔργον ἰδικόν του ἦτο καὶ ἡ ἐπιλύχνιος εὐχαριστία τοῦ Ἑσπερινοῦ, ἤτοι τὸ «Φῶς ἱλαρόν», τοῦτο ὅμως ἠμφεσβητήθη ὑπὸ πολλῶν τῆς Ἐκκλησίας Πατέρων. Συγκεκριμένως ὁ Ὅσιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης γράφει ἐπὶ τούτου τὰ ἑξῆς:

«Τινὲς λέγουσιν, ὅτι ἡ ἐπιλύχνιος εὐχαριστία, ἤτοι τὸ «Φῶς ἱλαρόν» εἶναι πόνημα τοῦ ἱεροῦ τούτου Σωφρονίου. Ἀλλὰ δὲν εἶναι, διότι τοῦτο ἐλέγετο ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ κατὰ τοὺς χρόνους τοῦ Μεγάλου Βασιλείου καὶ ἔτι πρίν. Ἄδηλος δὲ εἶναι ὁ τούτου ποιητής, ἂν καὶ λέγουσί τινες, ὅτι εἶπε τὸν ὕμνον τοῦτον ὁ Μάρτυς Ἀθηνογένης, ὅστις ἑορτάζεται κατὰ τὴν δεκάτην ἔκτην τοῦ Ἰουλίου (βλέπε ἐν τόμῳ Ζʹ τοῦ ἡμετέρου «Μεγάλου Συναξαριστοῦ τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας»). Περὶ τούτου λέγει ἐπὶ λέξει ὁ Μέγας Βασίλειος· «Ἔδοξε τοῖς πατράσιν ἡμῶν μὴ σιωπῇ τὴν χάριν τοῦ ἑσπερινοῦ φωτὸς δέχεσθαι, ἀλλ’ εὐθὺς φανέντος εὐχαριστεῖν· καὶ ὅστις μὲν ὁ πατὴρ τῶν ρημάτων ἐκείνων τῆς ἐπιλυχνίου εὐχαριστίας, εἰπεῖν οὐκ ἔχομεν. Ὁ μέντοι λαὸς ἀρχαίαν ἀφίησι τὴν φωνὴν καὶ οὐδενὶ πώποτε ἀσεβεῖν ἐνομίσθησαν οἱ λέγοντες «Αἰνοῦμεν Πατέρα, Υἱὸν καὶ Ἅγιον Πνεῦμα Θεοῦ» (ἢ μᾶλλον, Θεόν)· εἰ δε τις καὶ τὸν ὕμνον Ἀθηνογένους ἔγνω, ὥσπερ τι ἄλλο ἐξιτήριον τοῖς συνοῦσιν αὐτῷ καταλέλοιπεν, ὁρμῶν ἤδη πρὸς τὴν διὰ πυρὸς τελείωσιν, οἶδε καὶ τὴν τῶν Μαρτύρων γνώμην, ὅπως εἶχον περὶ τοῦ Πνεύματος» (Κεφ. κθʹ (29) περὶ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος). Τινὲς δὲ δοξάζουσιν, ὅτι ἐπειδὴ ὁ Σωφρόνιος ἐκαλλώπισεν αὐτὸ καὶ κατέστησεν ἄρτιον, ὡς ἤδη ὁρᾶται, διὰ τοῦτο ἐκείνῳ ἐπιγράφεται. Ὅτι δὲ ὁ ὕμνος οὗτος, τὸ «Φῶς ἱλαρόν», ἀρχαιότερός ἐστι τοῦ Σωφρονίου, τοῦ κατὰ τὸν ἕβδομον αἰῶνα ἀκμάσαντος καὶ ἐκ τοῦ Βασιλείου δείκνυται καὶ ἐκ τούτου, ὅτι ὁ ὕμνος αὐτὸς εὑρίσκεται γεγραμμένος καὶ ἐν τῷ παλαιῷ χειρογράφῳ Ἀλεξανδρινῷ Κώδικι τῶν Ἑβδομήκοντα ἑρμηνευτῶν τῆς Γραφῆς. Ἀλλά καὶ ὁ θεῖος Μᾶρκος ὁ Ἐφέσου, ἐν τῷ τέλει τοῦ συγγράμματος Συμεὼν τοῦ Θεσσαλονίκης, γράφει, ὅτι ποιητὴς τοῦ «Φῶς ἱλαρὸν» εἶναι ὁ Μάρτυς Ἀθηνογένης.

Τύποις ἐκδεδομένα τὰ ἔργα τοῦ θείου Σωφρονίου εὕρηνται ἐν τῇ Ἑλληνικῇ Πατρολογίᾳ τοῦ Ἀββᾶ Migne τόμ. 87, μέρος τρίτον στ. 3733 καὶ ἐφ’ ἑξῆς.

Ἀκολουθία πλήρης εἰς τὸν Ἅγιον τοῦτον Ἱερομάρτυρα Πιόνιον εὕρηται εἰς τοὺς Λαυρεωτικοὺς Κώδικας Ηʹ 76 φ. 113 βʹ καὶ Δʹ 25 φ. 43 α.

Ἡ κυρίως μνήμη αὐτοῦ ἐπιτελεῖται τὴν λαʹ (31ην) Ὀκτωβρίου.

Τὸν Βίον τῆς Ὁσίας ταύτης Μητρὸς ἡμῶν Θεοδώρας τῆς βασιλίσσης τῆς Ἠπείρου συνέγραψεν ὁ Μοναχὸς Ἰὼβ ὁ Ἰασίτης, ὁ Μέλος, σύγχρονος τῆς Ἁγίας, ὅστις καὶ τὴν Ἀκολουθίαν αὐτῆς ἐποίησεν. Ἐπίσης ὁ Ἄρτης Σεραφείμ, ὁ Ξενόπουλος (1864-1894), ἐποίησε καὶ Ἀκολουθίαν ψαλλομένην τῇ κʹ (20ῇ) Μαρτίου ἐπί τῇ μνήμῃ τῆς ἀνακομιδῆς τῶν Λειψάνων τῆς Ἁγίας, καθὼς καὶ Παρακλητικὸν εἰς αὐτὴν Κανόνα. Ἡ πρώτη Ἀκολουθία μετὰ τοῦ Βίου ἐξεδόθησαν τὸ πρῶτον ἐν Βενετίᾳ τῷ 1772, τὸ δεύτερον πάλιν ἐν Βενετίᾳ τῷ 1812 καὶ τὸ τρίτον ἐν Ἀθήναις τῷ 1841. Ἀμφότεραι αἱ Ἀκολουθίαι μετὰ τοῦ Βίου καὶ τοῦ Παρακλητικοῦ Κανόνος ἐξεδόθησαν ἐν Ἀθήναις τῷ 1874. Ἐκ τούτων παραληφθεὶς ὁ Βίος τῆς Ἁγίας παρατίθεται ἐνταῦθα διεσκευασμένος κατὰ τὴν φράσιν.