Ἡ προσωπικότης τοῦ Ὁσίου τούτου Πατρὸς ἡμῶν καὶ Ὁμολογητοῦ Θεοφάνους, διακριθέντος διά τε τὴν ὁσιότητα τοῦ βίου, τὴν εὐθαρσῆ περὶ Πίστεως ὁμολογίαν, καὶ τὴν συγγραφικὴν ἱκανότητα, συνετέλεσεν, ὥστε πολλοί, ἀνεξαρτήτως ἀλλήλων, νὰ ἀσχοληθοῦν μὲ τὴν συγγραφὴν τοῦ Βίου αὐτοῦ. Ὅθεν λίαν ἐνωρὶς προῆλθον εἰς τὸ φῶς τῆς δημοσιότητος ἱκανοὶ Βίοι, μὲ μικράς τινας παραλλαγὰς μεταξύ των.

Ὁ Ὅσιος Νικόδημος σημειοῖ, ὅτι ἐν τῇ Ἱερᾷ Μονῇ τῶν Ἰβήρων σώζονται δύο Βίοι τοῦ Ἁγίου, ὧν τοῦ μὲν ἑνὸς ἡ ἀρχή· «Ἔμπρακτον κάλλος», τοῦ δὲ ἑτέρου «Ὥσπερ λειμὼν εὐανθὴς» καὶ τοῦ μὲν πρώτου συγγραφέα κατονομάζει τὸν Πατριάρχην Μιχαήλ, τοῦ δὲ ἑτέρου οὐδένα ἀναφέρει. Ἐν τῷ ἐξαιρέτῳ περιοδικῷ τοῦ Πατριαρχείου Ἀλεξανδρείας «Ἐκκλησιαστικὸς Φάρος», τόμος ΙΒʹ (1913), σελ. 95-96 καὶ 113-163, ἐδημοσιεύθη ἕτερος Βίος τοῦ Ἁγίου συγγραφεὶς ὑπὸ τοῦ Κωνσταντινουπόλεως Μεθοδίου Αʹ (842-846), ὅστις, ὡς σημειοῦται ἐν αὐτῷ, πρῶτος πάντων ἔγραψε τὸν Βίον τοῦ Ἁγίου. Ὁ αὐτὸς Βίος ἐξεδόθη καὶ ὑπὸ τοῦ Β. Λατύσεβ εἰς τὸ «Ἀρχεῖον τῆς Ρωσικῆς Ἀκαδημίας» VΙΙΙ, σειρά VΙΙΙ, 4 (1918), σ. 1-40. Εἰς τὰ «Acta Sanctorum» τοῦ J. Bollandus, τόμ. Βʹ τοῦ Μαρτίου, σ. 900, δημοσιεύεται ἕτερος Βίος τοῦ Ἁγίου συγγραφεὶς ὑπὸ Συμεὼν τοῦ Μεταφραστοῦ. Ἕτερον Βίον συνέγραψεν ὁ Μοναχὸς καὶ σκευοφύλαξ τῶν Βλαχερνῶν Νικηφόρος. Τύποις οὗτος ἐξεδόθη ὑπὸ G. de Boor ἐν «Θεοφάνους Χρονογραφία», ἐκδοθείσῃ ἐν Βόννῃ. Ἀλλὰ καὶ ἕτεροι Βίοι τοῦ Ἁγίου παραδίδονται συγγραφέντες παρ’ ἀνωνύμων, περὶ ὧν γράφει σχετικῶς ὁ Μανουὴλ Γεδεὼν, «Βυζαντινὸν Ἑορτολόγιον», Κωνσταντινούπολις 1899, σ. 290-293, καὶ ὁ Karl Krumbacher.

Ἐγκώμιον εἰς τὸν Ὅσιον τοῦτον Θεσφάνην ἐποίησεν ὁ Ὅσιος Θεόδωρος ὁ Στουδίτης (βλ. Gh. Van de Vorst, ἐν Analecta Bollandiana 1912, σ. 19-23). Ἕτερον ἐπίσης ἐγκώμιον ἔγραψεν ὁ Θεόδωρος ὁ πρωτασηκρῆτις. Ἀκολουθίαν εἰς τὸν Ἅγιον τοῦτον ἐξέδωκεν ὁ I. Goar, ἐν «Θεοφάνους Χρονογραφίᾳ», Παρίσιοι 1655, σ. 12-14. Ἡ αὐτὴ Ἀκολουθία ἐπανεξεδόθη ὑπὸ τοῦ Ἀββᾶ Migne ἐν τῇ Ἑλληνικῇ Πατρολογίᾳ τόμ. 108, στ. 45-54. Ἑτέραν Ἀκολουθίαν κατεῖχεν, ὡς σημειοῖ, ὁ Λεοντουπόλεως Σωφρόνιος Εὐστρατιάδης.

Τὸ συγγραφικὸν ἔργον τοῦ Ὁσίου τούτου Θεοφάνους, διὰ τὸ ὁποῖον καὶ διεκρίθη κατὰ τοὺς βυζαντινοὺς χρόνους, εἶναι ἱστοριογραφικὸν καὶ συνίσταται κυρίως ἐκ τῆς Χρονογραφίας, ἥτις φέρει καὶ τὸ ὄνομά του («Θεοφάνους Χρονογραφία»). Ἐν αὐτῇ ἐκτίθενται τὰ λαβόντα χώραν γεγονότα ἀπὸ τῆς ἀναλήψεως τῆς βασιλείας ὑπὸ τοῦ Διοκλητιανοῦ (284), μέχρι τῆς πτώσεως τοῦ Μιχαὴλ Αʹ τοῦ Ραγκαβὲ (813). Εἰς τὸ ἔργον του τοῦτο ὁ Ὅσιος Θεοφάνης εἰσήγαγε τὸ σύστημα τῆς κατὰ χρονολογικὴν σειρὰν ἀναγραφῆς τῶν γεγονότων. Ἐν αὐτῇ ἀναφέρει καὶ τὰ ἔτη τῆς βασιλείας τῶν αὐτοκρατόρων καὶ τῶν 5 Πατριαρχῶν. Εἰς τὸ ἔργον τοῦτο ὁ θεῖος Θεοφάνης περεκινήθη κατόπιν παρακλήσεων τοῦ ἐπιστηθίου φίλου του Γεωργίου Συγκέλλου (810-811).

Ὁ Γεώργιος Σύγκελλος ὑπῆρξεν ἐξ ἀπορρήτων γραμματεὺς τοῦ Πατριάρχου Ταρασίου (784-806). Μετὰ δὲ τὸν θάνατον τούτου ἀποσυρθεὶς εἰς Μονὴν ἔγραψε τὸ ἔργον «Ἐκλογὴ Χρονογραφίας». Αὕτη ἀρχομένη ἀπὸ κτίσεως κόσμου, φθάνει μέχρι τῆς ἐποχῆς τοῦ Διοκλητιανοῦ. Σκοπὸς τοῦ Συγκέλλου ἦτο νὰ φέρῃ τὸ ἔργον αὐτὸ εἰς πέρας διά τῆς συγγραφῆς τῆς ἱστορικῆς ἐξελίξεως τῶν γεγονότων μέχρι τῶν ἡμερῶν του. Ἀσθενήσας ὅμως καὶ προβλέπων ἐπικείμενον τὸν θάνατον, παρεκάλεσε τὸν Ὅσιον Θεοφάνην, τὸν ὁποῖον ἔκρινεν ὡς καταλληλότερον, λόγῳ τῆς μορφώσεώς του, νὰ τὸ συνεχίσῃ ἐκεῖνος. Συγχρόνως παρέδωσεν εἰς αὐτὸν καὶ τὸ ἀπαιτούμενον πρὸς τοῦτο ὑλικόν, τὸ ὁποῖον ἐκεῖνος εἶχε συγκεντρώσει. Ὁ Ὅσιος Θεοφάνης συνεχίσας τὸ ἔργον εἰργάσθη πρὸς τοῦτο μεταξὺ τῶν ἐτῶν 811-814.

Ἡ συμβολὴ τοῦ Ὁσίου Θεοφάνους εἰς τὴν ἱστορίαν, διὰ τοῦ ἔργου τούτου, ὑπῆρξε μεγάλη. Ἐκ τούτου ἠρύσθησαν καὶ ἱκανῶς αὐτὸ ἐχρησιμοποίησαν μεγάλοι συγγραφεῖς, ὅπως ὁ Κεδρηνός, ὁ Ζωναρᾶς, ὁ Σκυλίτζης καὶ ἄλλοι. Ὁ σοφὸς Βαυαρὸς Βυζαντινολόγος Karl Krumbacher (1856-1909), καθηγητὴς τῆς Ἱστορίας τῆς Βυζαντινῆς Φιλολογίας ἐν τῷ Πανεπιστημίῳ τοῦ Μονάχου, εἰς τὸ ἀριστουργηματικὸν ἔργον του «Ἱστορία τῆς Βυζαντινῆς Λογοτεχνίας», ὡς ἑξῆς διὰ τὸ ἔργον τοῦτο ἐκφράζεται· «…πλείστας ἄλλας βυζαντινὰς χρονογραφίας ὑπερέβαλε κατὰ τὰ πράγματα τὸ μακρὸν τοῦ Θεοφάνους ἔργον, ὅπερ πολλὰς ἀπολεσθείσας πηγὰς ἀντικαθιστᾷ, καὶ ὑπῆρξε μία τῶν κυριωτέρων πηγῶν τῶν κατόπιν χρονογράφων».

Τὴν Χρονογραφίαν τοῦ Θεοφάνους συνέχισαν μετὰ ταῦτα ἀνώνυμοί τινες χρονογράφοι ὁρισθέντες πρὸς τοῦτο ὑπὸ τοῦ αὐτοκράτορος Κωνσταντίνου Ζʹ τοῦ Πορφυρογεννήτου (913-959), οἵτινες καὶ ἐπεξέτειναν ταύτην ἀπὸ τοῦ ἔτους 813 μέχρι τοῦ ἔτους 961. Οὗτοι, καθὸ ἀνώνυμοι, ἀποκαλοῦνται «Οἱ μετὰ τὸν Θεοφάνη» (Τheophanes Continuati). Τὸ ἔργον τοῦ Θεοφάνους, μεταφρασθὲν λατινιστὶ ὑπὸ Ἀναστασίου τοῦ βιβλιοθηκαρίου, κατέστη πηγὴ τῆς ἱστορίας διὰ τοὺς Δυτικούς. Τύποις ἐξεδόθη κατὰ καιροὺς ὑπὸ πολλῶν. Θαυμασία εἶναι ἡ ὑπὸ G. de Boor, Γερμανοῦ φιλολόγου, ἔκδοσις εἰς δύο τόμους ἐν Λειψίᾳ (1883-1885).

Σημειοῦμεν δὲ καὶ τοῦτο ἐνταῦθα, ὅτι μεταξὺ τῶν Συναξαριστῶν ὑφίσταται διαφωνία ὡς πρὸς τὸ ἀκριβὲς ἔτος τῆς γεννήσεως τοῦ Ἁγίου. Οἱ παλαιότεροι τούτων δὲν ἀναφέρουν χρονολογίαν γεννήσεως· ὁ Ὅσιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης προστίθησιν ἐν ἀρχῇ τοῦ Συναξαρίου του, ὅτι «ἦτο κατὰ τοὺς χρόνους Λέοντος τοῦ Ἰσαύρου τοῦ εἰκονομάχου ἐν ἔτει ψλεʹ (735)», ἡ προσθήκη ὅμως αὕτη σύγχυσιν μᾶλλον προεκάλεσεν. Ἐκ τῶν νεωτέρων ἐρευνητῶν ὁ μὲν Τρύφων Εὐαγγελίδης («Βίοι Ἁγίων», Ἀθῆναι 1895, σελ. 230) δίδει τὸ ἔτος 739, ὁ δὲ Λεοντουπόλεως Σωφρόνιος («Ἁγιολόγιον», σελ. 197) λέγει περὶ τὸ ἔτος 760. Εἰς τὸν Σωφρόνιον ἀκολουθεῖ καὶ ἡ Θρησκευτικὴ καὶ Ἠθικὴ Ἐγκυκλοπαιδεία (τόμ. 6ος στ. 365). Τὸ ἔτος τοῦτο φαίνεται πλησιέστερον πρὸς τὴν ἀλήθειαν. Ἡμεῖς ὡς ἔτος γεννήσεως τοῦ Ἁγίου ἀποδεχόμεθα τὸ ἔτος 759, διότι συμβιβάζεται πρὸς τὴν περαιτέρω δήλωσιν τοῦ Συναξαρίου, καθ’ ἣν εἴκοσι ἑνὸς ἔτους ἦτο, ὅταν ἀποθανόντος τοῦ Λέοντος τὴν ἄσκησιν τῆς βασιλικῆς ἐξουσίας ἀνέλαβεν ἡ Εἰρήνη, ὡς ἐπίτροπος τοῦ ἀνηλίκου υἱοῦ της Κωνσταντίνου Ϛʹ (780-797).

Τὸν κατὰ πλάτος θαυμάσιον Βίον τοῦ ἐν Ἁγίοις τούτου Πατρὸς ἡμῶν Γρηγορίου Ρώμης, τοῦ Διαλόγου, συνέγραψε λατινιστὶ λίαν ἀριστοτεχνικῶς καὶ τύποις ἐξέδωκεν ὁ Ρ. Maibourg, τῷ 1686. Διάλογος δὲ ἐκλήθη ὁ Ἅγιος οὗτος ὑπὸ τῆς Ἀνατολικῆς Ἐκκλησίας κυρίως ἐκ τοῦ ἔργου του «Διάλογοι», ὅπερ εἶναι συντεταγμένον κατ’ ἐρωταπόκρισιν ἐν σχήματι διαλόγου. Τὸ ἔργον τοῦτο ἀπαρτιζόμενον ἐκ τεσσάρων βιβλίων εἶναι συγγεγραμμένον εἰς τὴν λατινικὴν γλῶσσαν. Ἐν αὐτῷ ὑπὸ μορφὴν διαλόγου πρὸς τὸν Διάκονον

Πέτρον ἐκτίθενται θαυμάσιοι Βίοι ἐν Ἰταλίᾳ διαλαμψάντων Ἁγίων, ὁ κατὰ πλάτος Βίος τοῦ Ὁσίου Βενεδίκτου (βλέπε ἐν τῷ ἀνὰ χεῖρας τόμῳ, Μαρτίου ιδʹ), ἐμφανίσεις κεκοιμημένων πρὸς ἀπόδειξιν τῆς ψυχῆς (βλέπε «Εὐεργετινόν», ἡμετέρα ἔκδοσις, βιβλίον Αʹ, ὑποθ. Ζʹ ἀπόφθ. Αʹ – ὑποθ. Ηʹ ἀπόφθ. Αʹ – ὑποθ. Θʹ ἀπόφθ. Δʹ – ὑποθ. ΙΑʹ ἀπόφθ. Αʹ καὶ Εʹ – ὑποθ. ΙΕʹ ἀπόφθ. ΙΕʹ – ὑποθ. ΚΒʹ ἀπόφθ. Βʹ – ὑποθ. ΛΓʹ ἀπόφθ. Αʹ – ὑποθ. ΛΔʹ ἀπόφθ. Αʹ – ὑποθ. ΛΘʹ ἀπόφθ. Αʹ καὶ ἀλλαχοῦ) καὶ διάφοροι εὐχαὶ τῆς θείας Λειτουργίας. Ὁ πλήρης τίτλος τοῦ ἔργου τούτου εἰς τὴν Λατινικὴν εἶναι· «Libri IV Dialogorum de vita et miraculis patruum Italicorum et de aeternitate animarum», ἤτοι «Βιβλία δʹ Διαλόγων περὶ τοῦ βίου καὶ τῶν θαυμάτων Ἰταλιωτῶν Πατέρων καὶ περὶ τῆς αἰωνιότητος τῶν ψυχῶν». Τὸ ἔργον τοῦτο μετέφρασεν ἐκ τοῦ λατινικοῦ εἰς τὸ ἑλληνικὸν ὁ Πάπας Ζαχαρίας (741-752), ἑκατὸν πεντήκοντα περίπου ἔτη ἀπὸ τῆς τοῦ Ἁγίου κοιμήσεως (βλέπε σελ. 527 τῆς Δωδεκαβίβλου).

Πλὴν τῶν Διαλόγων ὁ θεῖος Γρηγόριος συνέγραψε καὶ ἀρκετὰ ἄλλα ἔργα, μεταξὺ τῶν ὁποίων εἶναι καὶ τὰ ἑξῆς· 1) Ὑπόμνημα εἰς τὸν Ἰώβ, ἠθικὴ διδασκαλία, βιβλία τριάκοντα ὀκτώ. 2) Περὶ Ποιμαντικὴς, βιβλίον εἰς μέρη τρία. 3) 40 ὁμιλίαι εἰς τὰ Εὐαγγέλια καὶ 22 εἰς τὸν Προφήτην Ἰεζεκιὴλ καὶ 4) Ἐπιστολῶν βιβλία δώδεκα, ἐν οἷς μέχρις ἡμῶν διεσώθησαν ὀκτακόσιαι πεντήκοντα ἐπιστολαί, ἀλλ’ αἱ πλεῖσται ἐν περιλήψει. Πρὸς τούτοις ἐπεξειργάσθη ὁ Ἅγιος καὶ συλλογὴν προσευχῶν καὶ ἀντιφώνων καὶ ἐρρύθμισε τὰ τοῦ λειτουργικοῦ ἄσματος. Ἅπαντα τὰ συγγράμματα ταῦτα τοῦ Ἁγίου ἐξεδόθησαν εἰς τέσσαρας τόμους καὶ εἰς λαμπρὰν ἔκδοσιν ὑπὸ Denis St. Marthe καὶ Bessin, ἐν Παρισίοις τῷ 1705. Νεωτέρα ἔκδοσις σχετικῶς μὲ τὰ συγγράμματα τοῦ Ἁγίου εἶναι ἡ τοῦ Β. Altaner, «Ρatrology», translated by Η.G. Graef, New York 1961, ἐν ἧ περιέχεται πλήρης βιβλιογραφία καὶ παραπομπαὶ εἰς τὰς νεωτέρας αὐτῶν ἐκδόσεις. Ἐσφαλμένως δὲ ἀπεδόθησαν εἰς τὸν Ἅγιον τοῦτον Γρηγόριον ἑρμηνευτικὰ ἔργα εἰς τὴν Αʹ Βασιλειῶν, εἰς τὸ Ἆσμα, καὶ εἰς ἑπτὰ ψαλμούς, καθὼς καὶ ὕμνοι τινές, ὅπως ἐπίσης καὶ ἡ Λειτουργία τῶν Προηγιασμένων (βλέπε Δ.Σ. Μπαλάνου, «Πατρολογία», Ἀθῆναι 1930). Διότι, ὡς γράφεται ἐν τῷ Πηδαλίῳ, ἐν τῇ ἑρμηνείᾳ τοῦ νβʹ Κανόνος τῆς Ἁγίας Ϛʹ Οίκουμενικῆς Συνόδου, ἡ Λειτουργία τῶν Προηγιασμένων ὑπῆρχε καὶ πρὸ τοῦ Ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Διαλόγου, μόνον δὲ ἐκαλλωπίσθη ὑπ’ αὐτοῦ καὶ οὐχὶ συνετέθη, καθόσον εἰς τὰ συγγράμματα αὐτοῦ δὲν εὑρίσκεται· ἐπὶ πλέον ὁ Ἅγιος δὲν ἐγνώριζε τὴν ἑλληνικὴν γλῶσσαν, καθὼς ὁ ἴδιος ὁμολογεῖ εἰς τὴν κθʹ ἐπιστολὴν τοῦ Ϛʹ βιβλίου αὐτοῦ (βλέπε καὶ εἰς τὸν Δοσίθεον ἐν τῇ Δωδεκαβίβλῳ σελ. 526). Ἐν δὲ τῇ ὑποσημειώσει τοῦ νβʹ Κανόνος τῆς Ἁγίας Ϛʹ Οἰκουμενικῆς Συνόδου γράφεται ὅτι ἡ Λειτουργία τῶν Προηγιασμένων Τιμίων Δώρων παρεδόθη ὑπὸ τῶν διαδόχων τῶν Ἁγίων Ἀποστόλων καὶ δὲν εἶναι ποίημα Γρηγορίου τοῦ Διαλόγου, ὅστις, καθὼς λέγεται, ἐθέσπισε μόνον τὸ νὰ τελῆται ἡ Λειτουργία αὕτη ἐν ταῖς νηστισίμοις ἡμέραις καὶ παρὰ τοῖς Ρωμαίοις, ἥτις καὶ τελεῖται μέχρι σήμερον.

Ὁ θεῖος οὗτος Γρηγόριος ὑπὸ τῶν Δυτικῶν ἀποκαλεῖται Μέγας διὰ τὴν λαμπρὰν ὄντως ποιμαντικὴν δραστηριότητα, τὴν ὁποίαν ἐπέδειξε, θεωρεῖται δὲ ὑπ’ αὐτῶν ὡς εἷς ἐκ τῶν τεσσάρων μεγάλων Διδασκάλων τῆς Δύσεως (Ἱερώνυμος, Ἀμβρόσιος, Αὐγουστῖνος, Γρηγόριος). Λέγει δὲ καὶ ὁ Πλάτινας εἰς τὸν Βίον αὐτοῦ, ὅτι διῆλθε τὴν ζωήν του ἐν ἁγιότητι, ἀρετῇ καὶ διδασκαλίᾳ τόσον, ὣστε οὐδεὶς τῶν διαδόχων αὐτοῦ ἠδυνήθτη νὰ τὸν φθάσῃ. Τόσην δὲ ταπείνωσιν εἶχεν ὁ ἀοίδιμος, ὥστε πρῶτος αὐτὸς ἔγραψε τὸν ἑαυτόν του «Δοῦλος τῶν δούλων τοῦ Θεοῦ» ἐναντιούμενος εἰς τὸν τίτλον Ἰωάννου Δʹ τοῦ Νηστευτοῦ (585-595), τοῦ ἐπιγράψαντος ἑαυτὸν Οἰκουμενικὸν Πατριάρχην (βλέπε περὶ τούτου ἐν τῇ ὑποσημειώσει τοῦ κηʹ Κανόνος τῆς Ἁγίας Δʹ Οἰκουμενικῆς Συνόδου, ἐν τῷ Πηδαλίῳ).

Τὸν Ἑλληνικὸν κατὰ πλάτος Βίον τοῦ Ὁσίου τούτου Πατρὸς ἡμῶν Συμεὼν τοῦ Νέου Θεολόγου συνέγραψεν ὁ μαθητὴς αὐτοῦ Ὁσιώτατος Νικήτας ὁ Στηθᾶτος, Ἡγούμενος γενόμενος τῆς περιωνύμου Μονῆς τοῦ Στουδίου καὶ σπουδαῖος Βυζαντινὸς συγγραφεύς. Τύποις οὗτος ἐξεδόθη μετηγμένος εἱς ἁπλῆν Ἑλληνικήν, συμπεριληφθεὶς ἐν τῇ κατωτέρῳ μνημονευομένῃ αʹ ἐκδόσει τῶν ἔργων τοῦ Ὁσίου ἐν Βενετίᾳ τῷ 1790. Ἐνταῦθα ὁ Βίος παρατίθεται διεσκευασμένος. Ὁ αὐτὸς Νικήτας συνέθεσε καὶ ἐγκώμιον εἰς τὸν Ὅσιον Συμεὼν καὶ Ἀκολουθίαν ὁλόκληρον, ὡς ὁ ἴδιος μαρτυρεῖ ἐν τῷ Βίῳ (βλέπε σελ. 250), τὰ ὁποῖα ὅμως δὲν διεσώθησαν. Ἑτέραν Ἀκολουθίαν τελείαν εἰς τὸν Ἅγιον ἐφιλοπόνησεν ὁ Ὅσιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης, ὅστις καὶ ἐγκώμιον εἰς τὴν τιμίαν αὐτοῦ κορυφὴν ἔπλεξεν. Ἐπίσης καὶ ΚΔʹ (24) οἴκους μετὰ Παρακλητικοῦ Κανόνος ἐποίησεν ὁ Ὑμνογράφος τῆς Μεγάλης Ἐκκλησίας Πατὴρ Γεράσιμος Μικραγιαννανίτης.

Ὁ Ὅσιος Συμεών, ὡς ἐκ τοῦ Βίου δείκνυται, καὶ ὡς μαρτυρεῖται ἐκ τῆς προσωνυμίας τοῦ Νέου Θεολόγου, ἥτις τοῦ ἀπενεμήθη, συνέγραψε πλεῖστα ὅσα συγγράμματα μεστὰ θείου φωτισμοῦ καὶ γνώσεως μυστηρίων Θεοῦ, τὰ ὁποῖα ἤρχισε γράφων ἀπὸ ἡλικίας 27 ἐτῶν καὶ συνέχισε μέχρι τέλους τοῦ βίου αὐτοῦ, ἀφιερούμενος ὁλονυκτίως εἰς συγγραφὴν καὶ σύνθεσιν ὕμνων καὶ διδασκαλιῶν ποικίλου περιεχομένου. Εἶναι δὲ ταῦτα Ὕμνοι, λόγοι Θεολογικοί, Ἀπολογητικοί, Ἀντιρρητικοί, Κατηχητικοί, Ἠθικοί, Ἐπιστολαί, Κεφάλαια, Νουθεσίαι κ.λ.π.

Ἐκ τῶν ἔργων τούτων τοῦ Ὁσίου ἀρκετὰ ἐξεδόθησαν τύποις ἐν κειμένῳ καὶ μεταφράσει εἰς τὴν νεοελληνικὴν καὶ τὴν λατινικήν. Γνωστὴ τυγχάνει εἰς τοὺς ἐκκλησιαστικοὺς κύκλους καὶ τοὺς εὐσεβεῖς φιλαναγνώστας ἡ κοινῶς φερώνυμος αὐτῷ βίβλος, ἧς πλήρης τίτλος τῆς αʹ ἐκδόσεως ἔχει ὡς ἑξῆς: «Τοῦ Ὁσίου καὶ Θεοφόρου Πατρὸς ἡμῶν Συμεὼν τοῦ Νέου Θεολόγου, τὰ εὑρισκόμενα διῃρημένα εἰς δύο, ὧν τὸ πρῶτον περιέχει λόγους τοῦ Ὁσίου λίαν ψυχωφελεῖς, μεταφρασθέντας εἰς τὴν κοινὴν διάλεκτον παρὰ τοῦ Πανοσιολογιωτάτου Πνευματικοῦ Κυρίου Διονυσίου τοῦ Ζαγοραίου, τοῦ ἐνασκήσαντος ἐν τῇ ἐρημονήσῳ καλουμένη Πιπέρι, τῇ κειμένῃ ἀπέναντι τοῦ Ἁγίου Ὄρους, τὸ δὲ δεύτερον περιέχει ἑτέρους Λόγους αὐτοῦ διὰ στίχων πολιτικῶν πάνυ ὠφελίμους, μετ’ ἐπιμελείας πολλῆς διορθωθέντα, καὶ νῦν πρῶτον τύποις ἐκδοθέντα εἰς κοινὴν τῶν Ὀρθοδόξων ὠφέλειαν, ͵αψϟʹ Ἐνετίησιν, 1790». Ὡς βλέπει τις ἐκ τοῦ τίτλου τὸ πρῶτον μέρος τῆς βίβλου τὸ περιέχον τοὺς Λόγους, συγκείμενον ἐκ 568 σελίδων μεγάλου σχήματος, εἶναι μεταφρασμένον εἰς τὴν ἁπλῆν Ἑλληνικήν, τὸ δεύτερον μέρος, ἀπαρτιζόμενον ἐξ 132 σελίδων, περιέχει τοὺς Ὕμνους ἐν πρωτοτύπῳ. Πλὴν τῆς αʹ ἐκδόσεως τὸ ἔργον τοῦτο ἐγνώρισε καὶ ἄλλας ἐκδόσεις.

Ἔργα τοῦ Ὁσίου Συμεὼν ἔχουν συμπεριληφθῆ καὶ ἐν τῇ Φιλοκαλίᾳ, εἶναι δὲ ταῦτα τὰ ἑξῆς: 1) Κεφάλαια πρακτικὰ καὶ θεολογικὰ ρμεʹ (145). 2) Περὶ μνήμης Θεοῦ. 3) Περί πίστεως καὶ διδασκαλίας εἰς ἐκείνους ὅπου λέγουν, ὅτι δὲν εἶναι δυνατὸν ἐκεῖνοι ὅπου εὑρίσκονται μέσα εἰς τὸν κόσμον καὶ ἔχουν φροντίδας κοσμικὰς νὰ φθάσουν εἰς τὴν τελειότητα τῆς ἀρετῆς. 4) Περὶ τῶν τριῶν τρόπων τῆς προσευχῆς καὶ ἄλλα. Ἐκ τῶν ἐν τῇ προρρηθείσῃ αʹ ἐκδόσει περιεχομένων 55 Ὕμνων οἱ 40 ἐξεδόθησαν καὶ ἐν λατινικῇ μεταφράσει. Πλὴν τούτων καὶ ἕτερα ἐκ τῶν συγγραμμάτων τοῦ Ὁσίου ἐξεδόθησαν κατὰ καιροὺς ὑπὸ Ἑλλήνων καὶ ξένων συγγραφέων καὶ μάλιστα κατὰ τοὺς νεωτέρους χρόνους. Πολλὰ ἐπίσης ἀπόκεινται ἀνέκδοτα εἰς διαφόρους βιβλιοθήκας. Σπουδαίαν ἐπὶ τῶν συγγραμμάτων τοῦ Ὁσίου ἐργασίαν ἐπετέλεσε ὁ Ρῶσος Ἀρχιεπίσκοπος Βρυξελλῶν καὶ Βελγίου Βασίλειος Krivocheine (Κριβοσέϊν), διατελέσας Μοναχὸς ἐπὶ 22 ἔτη τῆς ἐν Ἁγίῳ Ὄρει ρωσικῆς Ἱ. Μονῆς τοῦ Ἁγίου Παντελεήμονος. Ὁ Krivocheine κατέβαλε μεγάλας προσπαθείας, ἐργασθεὶς ἐπὶ μακρὸν ἐν ταῖς βιβλιοθήκαις Ἁγίου Ὄρους, Παρισίων, Βατικανοῦ, Κωνσταντινουπόλεως, Πάτμου, Μόσχας, Μονάχου κ.λ.π., ἐν αἷς ἀπόκεινται χειρόγραφα τῶν ἔργων τοῦ Ὁσίου. Ταῦτα ὁ Krivocheine ἔφερεν εἰς τὸ φῶς τῆς δημοσιότητος διὰ τοῦ ἐν Παρισίοις ἐκδιδομένου ὑπὸ τοῦ Καθηγητοῦ G. W. H. Lampe Λεξικοῦ τῶν Ἑλλήνων Πατέρων. Διὰ τὴν ἐργασίαν του ταύτην ἡ Θεολογικὴ Ἀκαδημία τοῦ Λένινγκραντ, κατὰ τὴν συνεδρίαν αὐτῆς τῆς 8ης Ὀκτωβρίου 1964, ἀπένειμεν εἰς τὸ Krivocheine τὸν τίτλον τοῦ διδάκτορος τῆς Θεολογίας.

Περὶ τῆς ἀξίας τοῦ συγγραφικοῦ ἔργου τοῦ Ὁσίου Συμεὼν καὶ ἐν γένει τοῦ θαυμαστοῦ βίου αὐτοῦ ὁ μέγας ἐν Ἱεράρχαις Ἅγιος Γρηγόριος Ἀρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης ὁ Παλαμᾶς ὡς ἑξῆς ἀποφαίνεται· «Συμεῶνος γὰρ τοῦ Νέου Θεολόγου τὸν βίον οἶσθα θαῦμά τε ὄντα πάντα σχεδόν, καὶ ὑπερφυᾶν θαυμάτων ὑπὸ Θεοῦ δεδοξασμένον· τά τε συγγράμματα αὐτοῦ, συγγράμματα ζωῆς εἰπών τις, οὐκ ἄν ἁμάρτοι τοῦ προσήκοντος» (Ἐκ τῶν ὑπὲρ ἱερῶς ἡσυχαζόντων λόγων). Ἐπίσης ὁ ἐν Ἁγίοις Πατὴρ ἡμῶν Φιλόθεος ὁ Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως, λέγει περὶ τοῦ Ὁσίου· «Ποῦ θήσωμεν Συμεώνην, τὴν εὔλαλον τῳόντι, καὶ σοφήν, καὶ ἡδίστην γλῶσσαν τῆς Ἐκκλησίας; χρόνοις μὲν ὕστερον παρελθοῦσαν, πάντας δ’ ὁμοῦ σχεδὸν καὶ ἀρχαίους καὶ νέους· ὅσοι δηλαδὴ τὴ Χριστοῦ Ἐκκλησίαν καὶ ἱδρῶσι, καὶ πόνοις, καὶ ἰδίοις συνέστησαν αἵμασι· δυνάμει λόγου, καὶ Πνεύματος Χάριτι κοσμήσασάν τε, καὶ ὡραΐσασαν» (ἐκ τοῦ πρὸς τὰ συγγράμματα τοῦ Γρηγορᾶ ἀντιρρητικοῦ δεκάτου λόγου, ἐν τῷ τόμῳ τῆς Ἀγάπης σελ. 115).

Ὡσαύτως ὁ σοφὸς Ἀρχιεπίσκοπος Ἀθηνῶν Μελέτιος, ἐν τῇ Ἐκκλησιαστικῇ αὐτοῦ Ἱστορίᾳ τὰ ἑξῆς περὶ τοῦ Ὁσίου λέγει· «Κατὰ τούτους τοὺς χρόνους ἤκμασε Συμεὼν ὁ Νέος Θεολόγος, ἐν ἀρετῇ καὶ ἁγιότητι διαβεβοημένος, ὁ καὶ θεοδίδακτος Ἡγούμενος τῆς Μονῆς τῆς ἐπιλεγομένης Ξυλοκέρκου τοῦ Ἁγίου Μάμαντος, ὅστις ἐξέδωκε πολλὰς ὁμιλίας πνευματικάς. Τούτου τὸν Βίον συνέγραψε Νικήτας ὁ Στηθᾶτος, ὅστις λέγει περὶ αὐτοῦ, οὐκ εἶχεν αὐτὸς ἑαυτόν, ἀλλ’ ἡ τοῦ Θεοῦ Χάρις ὅλον αὐτὸν πρὸς ἑαυτὴν ἐπεσπάσατο, τὴν μὲν γλῶτταν αὐτοῦ κάλαμον ὀξυγράφου, τὴν δὲ διάνοιαν πηγὴν σοφίας Θεοῦ ἀπειργάσατο· διὰ τοῦτο καὶ ἀμαθὴς ὤν πάντῃ τῶν θύραθεν μαθημάτων, ὡς ὁ ἠγαπημένος ἐθεολόγει, καὶ τὰ τῆς Θεολογίας ὅλαις νυξὶν ἀνετάττετο» (τόμ. βʹ, βιβλ, ιʹ, κεφ. ηʹ, σελ. 372, ἀρ. 3). Ἀλλὰ καὶ ἐκ τῶν νεωτέρων ὁ διακεκριμένος καθηγητὴς τοῦ Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης κ. Π. Χρήστου εἰς ἄρθρον του περιεχόμενον ἐν τῇ «Θρησκευτικῇ καὶ Ἠθικῇ Ἐγκυκλοπαιδείᾳ» (τόμ. 11ος, στ. 541) ἀποφαινόμενος περὶ τῆς ἀξίας τῶν Ὕμνων τοῦ Ὁσίου λέγει τὰ ἑξῆς ἀξιοσημείωτα· «Οἱ ὓμνοι εἶναι ἔξοχον δεῖγμα τῆς λαμπρᾶς συγγραφικῆς παραγωγῆς τοῦ Συμεών».

Εἰς τὸ προρρηθὲν ἄρθρον του ὁ καθηγητὴς τοῦ Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης κ. Π. Χρήστου (ἔνθ. ἀνωτ. σ. 537-545) ἀσχολεῖται διὰ μακρῶν μὲ τὸν Ὅσιον τοῦτον Συμεὼν καὶ τὸ ἔργον του, ὅπερ καὶ ἐκθειάζει, καθὼς καὶ τὸν ἴδιον τὸν Ὅσιον. Ἐκεῖνο τὸ ὁποῖον ἰδιαιτέρως ἐνδιαφέρει τὴν παροῦσαν τοῦ Βίου ἔκδοσιν ἐκ τῆς ἐν λόγῳ μελέτης τοῦ κ. Π. Χρήστου εἶναι τὸ ἀναφερόμενον εἰς τὸ θέμα τῆς ἀκριβοῦς χρονολογίας γεννήσεως καὶ θανάτου τοῦ Ὁσίου, δεδομένου, ὅτι πλεῖσται ὅσαι διχογνωμίαι ἀνεφύησαν σχετικῶς πρὸς τὸ θέμα τοῦτο μεταξὺ τῶν περὶ αὐτοῦ ἀσχοληθέντων ἁγιολόγων, Ἑλλήνων καὶ ξένων. Ὁ κ. Χρήστου ἀναλύων τὰ διδόμενα ἐκ τοῦ Βίου στοιχεῖα καὶ μετὰ τὴν παράθεσιν ἱκανῆς ἐπιχειρηματολογίας, καταλήγει εἰς τὸ συμπέρασμα, ὅτι ὁ Ὅσιος ἐγεννήθη τὸ ἔτος 957 καὶ ἐκοιμήθη τὸ 1035 ἢ τὸ 1037. Πρὸς ἐνίσχυσιν τῆς ἀπόψεώς του ταύτης, συγκρουομένης μὲ τὸ ἐν τῷ Βίῳ ἀναγραφόμενον ἔτος θανάτου τοῦ Ὁσίου, ὁ κ. Χρήστου ἀπορρίπτει δύο παραγράφους τοῦ Βίου (128 καὶ 129), ἀναφερομένας εἰς τὸ ἔτος θανάτου, τὰς ὁποίας χαρακτηρίζει ὡς μεταγενεστέρως προστεθείσας. Ἐκ τῶν ξένων ὁ μὲν Hausherr δίδει τὰ ἔτη 949 καὶ 1022 ἀντιστοίχως, ὁ δὲ ΗοΙΙ ὡς ἔτος θανάτου τοῦ Ὁσίου ἐδέχθη τὸ 1042. (Βλέπε σχετικῶς καὶ ἐν ταῖς ὑποσημειώσεσι τῶν σελ. 250, 256-257 καὶ 279-280).

Ἓτερον σημεῖον τοῦ Βίου, τὸ ὁποῖον ἰδιαιτέρως ὑπογραμμίζει ὁ κ. Χρήστου, εἶναι τὸ ἀναφερόμενον εἰς τὰς θείας ἐλλάμψεις καὶ τὰς ὁράσεις τοῦ θείου Φωτός, τῶν ὁποίων ἠξιώθη ὁ Ἅγιος. Λέγει δὲ περὶ τούτων τὰ ἑξῆς ἀξιοσημείωτα· «Ἐκεῖ ὅπου ὁ Συμεὼν πρωτοτυποῖ εἶναι ἡ περί φωτὸς διδασκαλία, εἰς τὴν ὁποίαν ἐξεπέρασε τοὺς παλαιοτέρους». Τοσαύτης πράγματι τιμῆς καὶ Χάριτος θείας ἠξιώθη ὁ Ἅγιος διὰ τὴν καθ’ ὅλα ἐνάρετον καὶ ἰσάγγελον ζωὴν καὶ πολιτείαν αὐτοῦ. Ἡ κυρίως μνήμη τοῦ Ὁσίου Συμεὼν ἐπιτελεῖται κατὰ τὴν σήμερον, ἐπέτειον τῆς πρὸς Κύριον ἐκδημίς του, λόγῳ ὅμως τῆς Ἁγίας Τεσσαρακοστῆς ἡ πανήγυρις αὐτῆς μετετέθη εἰς τὴν 12 ην Ὀκτωβρίου (βλ. ἐν τόμ. Ιʹ, ἔκδ. αʹ 204, βʹ καὶ ἑπ. 282).