Τὸ Μαρτύριον τοῦ Ἁγίου τούτου Ἱερομάρτυρος καὶ Ἰσαποστόλου Κοσμᾶ συνέγραψεν ὁ Ὅσιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης, συμπεριέλαβε δὲ εἰς τὸ «Νέον Μαρτυρολόγιον», ἐξ οὗ παραληφθὲν καταχωρίζεται ἐνταῦθα ἐλαφρῶς διορθωθὲν κατὰ τὴν φράσιν. Ὑποσημειοῦμεν δὲ ταῦτα χάριν τῶν φιλομαθῶν:

Ὅτε τὸ ἡμέτερον ἔθνος ἐστέναζεν ὁλόκληοον ὑπὸ τὸν μᾶλλον ἀφόρητον τῆς δουλείας ζυγόν, ὅτε σκότος ψηλαφητὸν κατεκάλυπτε τὴν χώραν, εἰς τὴν ὁποίαν ἄλλοτε διεχέοντο ἀφειδῶς τὰ φῶτα καὶ ἐφώτιζον ξένους, ἀπολιτίστους λαούς, ὅτε οὐδεμία ἀκτὶς ἐλπίδος ὑπέφωσκεν εἰς τὸν τεθολωμένον ὁρίζοντα τῆς δούλης ἑλληνικῆς γῆς, ἄνδρες πλήρεις πίστεως καὶ πατρίου αἰσθήματος, κάτοχοι ποικίλων καὶ διαφόρων γνώσεων, δὲν ἔλειψαν δᾳδουχοῦντες τοὺς δεδουλωμένους τῆς Ἑλλάδος λαούς, ποτίζοντες αὐτοὺς με τὰ νάματα τῆς Ὀρθοδοξίας καὶ πίστεως, καὶ διατηροῦντες ἄσβεστον ἐν ταῖς καρδίαις αὑτῶν τὴν πατριωτικὴν φλόγα καὶ τὸν πρὸς τὴν πατρίδα ἅγιον ἔρωτα.

Στίφη τοιούτων ἀνδρῶν ἐξηπλώθησαν ἰδίως ἁπανταχοῦ τῆς Ἑλληνικῆς γῆς καθ’ ὃν χρόνον ὑπῆρχεν ἡ μεγαλυτέρα ἀνάγκη τῆς κατηχήσεως τῶν λαῶν, κατὰ τὰς παραμονὰς δηλαδὴ τῆς Ἐπαναστάσεως τοῦ 1821, ἥτις προεσχεδιάζετο καὶ ἐνεκυμονεῖτο πρὸ πολλοῦ ἤδη χρόνου εἰς τὰ ἄδυτα τῆς Ἑλληνινῆς διανοίας καὶ τὰ μυχιαίτατα τῶν ἑλληνικῶν καρδιῶν. Οἱ ἀθάνατοι τῆς ἐποχῆς ἐκείνης διδάσκαλοι καὶ πατέρες μας, περὶ οὐδενὸς ποιούμενοι τὴν εὐζωΐαν καὶ τὰς ἀπολαύσεις ἠρέμου βίου, περιέτρεχον κακοπαθοῦντες τὰς πόλεις, τὰς πολίχνας καὶ τὰς κώμας, προσελκύοντες εἰς τὸν ἐθνικὸν αὐτῶν σκοπὸν ἅπαντας καὶ ἑνοῦντες μετὰ θρησκευτικῶν διδαχῶν καὶ τὰς προτροπὰς πρὸς ἐξέγερσιν καὶ ἀποτίναξιν τοῦ ἐπονειδίστου τῆς αἰχμαλωσίας ζυγοῦ, τοῦ κτηνωδῶς βαρύνοντος ἐπὶ τέσσαρας αἰῶνας τὸν τράχηλον τῶν Ἑλλήνων.

Ὁ ἀείμνηστος Ρήγας ὁ Φεραῖος, ὅστις ἀποδημήσας εἰς ξένην γῆν πρὸς ἐπιτυχίαν τοῦ ποθουμένου ἐγένετο ὁ πρωτομάρτυς τῆς ἐθνικῆς ἰδέας, ἐνεθουσίαζε πρότερον διὰ τῶν θουρίων ᾀσμάτων του τὰς καρδίας τῶν συνδεδουλωμένων συμπολιτῶν του καὶ διενήργησε τοσαῦτα καὶ τηλικαῦτα πρὸς παρασκευὴν τοῦ ἐθνικοῦ ὑπὲρ ἀνεξαρτησίας ἀγῶνος καὶ διέχυσε τὰς ὑγιεῖς ἐκείνας ἀρχάς, τὰς ἐκ τῆς ἀληθοῦς ἡμῶν θρησκείας ἀρυομένας.

Τοιοῦτος δὲ φωτοφόρος καὶ ἀπόστολος τῆς θρησκείας καὶ τοῦ ἐθνισμοῦ ἐχρημάτισε κατὰ τὴν ἰδίαν ἐκείνην ἐποχὴν καὶ ὁ σήμερον ἑορταζόμενος Ἱερομάρτυς καὶ Ἰσαπόστολος Κοσμᾶς, τοῦ ὁποίου ὁ Βίος ἐκ τῶν τὰ μάλιστα σπουδαίων δύναται νὰ θεωρηθῇ, διότι παρεκτὸς τῶν ἀπείρων καὶ πολυειδῶν θαυμάτων, τὰ ὁποῖα ζῶν καὶ μετὰ θάνατον ἐποίησεν ὁ Ἅγιος οὗτος, αἱ ἐνέργειαί του πρὸς διάδοσιν τῶν φώτων, κατὰ τὰς τοσοῦτον ζοφώδεις ἐκείνας ἐποχάς, ὡς εἴπομεν, ἡ ἐξάπλωσις τῶν χριστιανικῶν ἀρχῶν του, ἡ ἐμπνεομένη εἰς τοὺς Χριστιανοὺς ἀποστροφὴ πάσης σκανδαλώδους κομψοπρεπείας καὶ πολυτελείας, αἱ χριστιανικαὶ καὶ ἀποτελεσματικαὶ αὐτοῦ παραινέσεις τοῦ νὰ ἑορτάζωσιν οἱ Χριστιανοὶ εὐσεβῶς τὰς Κυριακὰς κατὰ τὴν ἐντολὴν τοῦ Κυρίου, κατὰ τὴν ὁποίαν ἐργαζόμενοι, ἐμπορευόμενοι ἢ ὁπωσδήποτε εἰς ἀνάξια τῆς ἡμέρας ἔργα ἐνασχολούμενοι δὲν εἶναι ἀρεστοὶ εἰς τὸν Θεόν, ἡ προφητικὴ αὐτοῦ καὶ ἀλάνθαστος γλῶσσα, ἡ λαμπρὰ ὑπὸ πολλὺς ἐπόψεις καὶ οὐράνιος διδασκαλία του, ταῦτα πάντα εἶναι τοσοῦτοι τηλαυγεῖς ἀδάμαντες, τῶν ὁποίων ἡ λάμψις ὁδηγεῖ ἡμᾶς νὰ κατανοήσωμεν ὁπόσον μέγας εἶναι ὁ Ἅγιος οὗτος Κοσμᾶς, ὅστις ἄριστα ἐξεπλήρωσε τὴν ἀποστολήν του ἐν τῷ κόσμῳ.