Ἐλαφοτόπου Ζαγορίου τῆς Ἠπείρου. Ἔργον ΙΗʹ αἰῶνος.
ΚΟΣΜΑΣ ὁ Ἅγιος Ἱερομάρτυς καὶ Ἰσαπόστολος, ὁ ἀληθῶς ἄνθρωπος τοῦ Θεοῦ, διδάσκαλος καὶ κήρυξ τοῦ θείου Εὐαγγελίου κατήγετο ἀπὸ τὸ μικρὸν χωρίον τῆς Αἰτωλίας τὸ ὀνομαζόμενον Μέγα Δένδρον. Ἦτο υἱὸς γονέων εὐσεβῶν, παρὰ τῶν ὁποίων ἀνετράφη καὶ ἐξεπαιδεύθη εἰς τὰ γράμματα ἐν νουθεσίᾳ Κυρίου, κατὰ τὸν θεῖον Ἀπόστολον. Ὅταν δὲ ἦλθεν εἰς ἡλικίαν περίπου εἴκοσιν ἐτῶν, ἤρχισε νὰ διδάσκεται ἀπὸ τὸν Ἱεροδιάκονον Ἀνανίαν, τὸν καλούμενον Δερβισᾶνον. Ἐπειδὴ ὅμως κατὰ τοὺς χρόνους ἐκείνους ἤρχισε νὰ ἀκμάζῃ καὶ νὰ φημίζεται μεγάλως καὶ τὸ σχολεῖον τοῦ Βατοπαιδίου εἰς τὸ Ἅγιον Ὄρος, μετέβη ἐκεῖ, ἵνα φοιτήσῃ εἰς τοῦτο μὲ ἄλλους ἀρκετοὺς συμπατριώτας του. Ἐκεῖ συνεπλήρωσε τὴν μάθησιν ὑπὸ διδάσκαλον τὸν Παναγιώτην Παλαμᾶν. Μετὰ δὲ ταῦτα ἐδιδάχθη καὶ τὴν Λογικὴν ἀπὸ τὸν ἐκ Μετσόβου διδάσκαλον Νικόλαον Τζαρτζούλιον, ὅστις ἦτο ἐκεῖ σχολάρχης μετὰ τὸν σοφώτατον Εὐγένιον.
Ἦτο δὲ οὗτος ὁ Ἱερομάρτυς Κοσμᾶς ἀκόμη τότε λαϊκός, καλούνος Κώνστας. Ἀλλὰ ἂν καὶ τὸ σχῆμα τῶν λαϊκῶν ἔφερεν, ἐφαίνετο σεμνός, ὡς νὰ ἔφερε τὸ μοναχικὸν σχῆμα καὶ κατὰ πάντα τρόπον ἠγωνίζετο καὶ ἤσκει ἑαυτὸν ἕως τῆς τελειότητος. Ἐπειδὴ δὲ κακῇ τῇ τύχῃ ἡ σχολὴ ἐκείνη ἠρημώθη, ἀναχωρησάντων τῶν διδασκάλων, τότε καὶ ὁ καλὸς καὶ ἐνάρετος Κώνστας μετέβη εἰς τὴν Ἱερὰν Μονὴν τοῦ Φιλοθέου. Ἐκεῖ κατὰ πρῶτον ἐκάρη Μοναχὸς λαβὼν τὸ ὄνομα Κοσμᾶς, ὑπετάγη δὲ εἰς τὴν ἄσκησιν καὶ τοὺς βαρυτάτους κόπους τῆς μοναχικῆς πολιτείας μετὰ πάσης προθυμίας. Μετὰ δὲ ταῦτα, ἐχούσης τῆς Μονῆς ταύτης τὴν ἀνάγκην ἐφημερίου, ὑπακούσας εἰς τὴν σφοδρὰν προτροπὴν τῶν πατέρων καὶ τὰς παρακλήσεις αὐτῶν, ἐχειροτονήθη ἱερομόναχος. Ἐξ ἀρχῆς δὲ ὁ μακάριος οὗτος ἀνήρ, καὶ ἔτι κοσμικὸς ὤν, πόθον εἶχε πολὺν νὰ ὠφελήσῃ τοὺς ἀδελφοὺς Χριστιανοὺς μὲ ἐκεῖνα τὰ ὁποῖα ἐδιδάχθη καὶ ἔμαθε. Διὸ πολλάκις ἔλεγεν, ὅτι οἱ ἀδελφοί μας Χριστιανοὶ μεγάλην ἔχουσιν ἀνάγκην ἀπὸ λόγον Θεοῦ. Καὶ ὅτι χρέος βαρύτατον ἔχουν ἐκεῖνοι, οἵτινες σπουδάζουν, νὰ μὴ προστρέχουν εἰς τὰ παλάτια τῶν ἀρχόντων καὶ τὰς αὐλὰς τῶν μεγιστάνων διὰ νὰ ἀποκτήσωσι πλοῦτον καὶ ἀξιώματα, ἀλλὰ πρωτίστως νὰ διδάσκωσι τὰς χριστιανικὰς ἀληθείας εἰς τοὺς ἁπλοϊκοὺς ἀνθρώπους, οἵτινες ζῶσιν εἰς τὴν ἀπαιδευσίαν καὶ τὴν ἄγνοιαν, διὰ νὰ ἀποκτήσουν οὕτω μισθὸν οὐράνιον καὶ ἀμάραντον δόξαν.