Τὸ Ἑλληνικὸν τούτων Μαρτύριον εὑρίσκεται ἐν τῇ τῶν Ἰβήρων Μονῇ καὶ ἄλλαις, οὗ ἡ ἀρχή· «Κατ’ ἐκεῖνον τὸν καιρόν». Εἰς τὴν ἁπλῆν Ἑλληνικὴν μετηνέχθη ὑπὸ Ἀγαπίου τοῦ Κρητός, ὑφ’ οὗ καὶ ἐξεδόθη τύποις συμπεριληφθὲν εἰς τὸν ὑπ’ αὐτοῦ ἐκδοθέντα «Νέον Παράδεισον», ἐξ οὗ καὶ παραληφθὲν καταχωρίζεται ἐνταῦθα διεσκευασμένον κατὰ τὴν φράσιν.

Ἐλλείψει, ὡς μὴ ὤφειλεν, ἀξιολόγου Βίου τοῦ Μεγάλου Φωτίου ἐν τοῖς Συναξαρισταῖς ἢ καὶ ἐν ἰδίᾳ νεωτέρᾳ ἐκδόσει, παραθέτομεν ἐνταῦθα πλατυτέραν αὐτοῦ Βιογραφίαν, τὴν ὁποίαν συνεθέσαμεν ἀρυσθέντες ἐκ τῶν Προλεγομένων περὶ τοῦ Μεγάλου Φωτίου ὑπὸ Σοφοκλέους Οἰκονόμου, υἱοῦ τοῦ Κωνσταντίνου Οἰκονόμου τοῦ ἐξ Οἰκονόμων εἰς τὰ ὑπὸ τοῦ ἰδίου ἐκδοθέντα ἐν Ἀθήναις ἐν ἔτει 1858 «Ἀμφιλόχια» τοῦ Μεγάλου τούτου Πατρός. Ἐν αὐτοῖς ἐγκωμιάζων ὁ Σοφοκλῆς Οἰκονόμου τὸν Μέγαν Φώτιον ἄρχεται τῶν Προλεγομένων οὕτω: «Φώτιος, τὸ μέγα ὄνομα, καὶ τοῦ τε κατ’ αὐτὸν αἰώνων τὸ θαῦμα· οὗτινος μεσταὶ πᾶσαι μὲν Βιβλιοθῆκαι, πᾶσαι δὲ σελίδες τῆς Ἐκκλησιαστικῆς Ἱστορίας ὁ γένει τε καὶ πλούτῳ, καὶ ἀξιώμασι, καὶ δὴ καὶ μεγαλοφυίᾳ καὶ σοφίᾳ καὶ ἀρετῇ καὶ εὐσεβείᾳ περικλεέστατος…». Δυστυχῶς τὰ Προλεγόμενα ταῦτα, γεγραμμένα εἰς ἀνθηρὰν Ἑλληνικὴν καὶ καταλαμβάνοντα 62 μεγάλας πυκνογραφημένας σελίδας, διπλασίας τῆς παρούσης, δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ συμπεριληφθῶσιν ἐνταῦθα· ὅθεν ἐξ αὐτῶν σταχυολογήσαντες καὶ ἐξ ἄλλων τινῶν, τὰ ὁποῖα ἀναφέρομεν ἐν συνεχείᾳ, καταχωρίζομεν τὴν ὧδε παρατιθεμένην Βιογραφίαν.

Βιογραφικὸν σημείωμα περὶ τοῦ Ἁγίου Φωτίου συνέγραψε καὶ ὁ λόγιος Ἰωάννης Βαλέττας, ὅπερ συνεξέδωκε μετὰ τῶν «Ἐπιστολῶν τοῦ Μεγάλου Φωτίου», ἐν Λονδίνῳ τῷ 1864. Κατὰ τὸ αὐτὸ ἔτος 1864 ἐξεδόθη καὶ ἐν Κωνσταντινουπόλει βιβλίον ὑπὸ τὸν τίτλον «Φώτιος ὁ Οἰκουμενικὸς Πατριάρχης» ὑπὸ Πέτρου Α. Ζάνου. Περὶ τοῦ θείου Φωτίου ἔγραψαν ἐπίσης ὁ Ἀνδρόνικος Δημητρακόπουλος ἐν τῇ «Ἱστορίᾳ τοῦ Σχίσματος», Λειψίᾳ 1867, ὁ Μανονὴλ Γεδεὼν εἰς τοὺς «Πατριαρχικοὺς Πίνακας» σελ. 282 καὶ ἐφεξῆς, ὁ Ζαχαρίας Μαθᾶς εἰς τὸ βιβλίον του «Κατάλογος Ἱστορικὸς τῶν Πρώτων Ἐπισκόπων καὶ τῶν ἐφεξῆς Πατριαρχῶν τῆς ἐν Κωνσταντινουπόλει Ἁγίας καὶ Μεγάλης τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίας», σελ. 44 καὶ ἐφεξῆς καὶ ἄλλοι.

Τοῦ μεγάλου τούτου Πατρὸς τοὺς καλλινίκους ἀγῶνας, οὓς διὰ τὴν δόξαν καὶ τὸ κλέος τῆς Ἁγίας Ὀρθοδοξίας ἐπετέλεσε καὶ τοὺς τοσούτους διωγμοὺς καὶ τὰς θλίψεις ἃς ὑπέμεινεν, ἀλλὰ καὶ τὰ σοφὰ αὐτοῦ συγγράμματα, δι’ ὧν αὐτὴν κατεκόσμησε καὶ κατελάμπρυνεν, ἐκτιμῶσα ἡ Μήτηρ ἡμῶν Ἁγία τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησία κατέταξε τοῦτον μετὰ τῶν λαμπρῶν καὶ μεγάλων τῆς οἰκουμένης φωστήρων καὶ τῶν γενναίων καὶ καλλινίκων Ἁγίων Ὁμολογητῶν καὶ Μαρτύρων καὶ γεραίρει τὴν μνήμην αὐτοῦ ἀνέκαθεν κατὰ τὴν σήμερον 6ην Φεβρουαρίου· ἔτι δὲ καὶ κατὰ τὴν Κυριακὴν τῆς Ὀρθοδοξίας, ὅτε ἀναφωνεῖ «Ἰγνατίου καὶ Φωτίου τῶν Ἁγιωτάτων Ὀρθοδόξων καὶ ἀοιδίμων Πατριαρχῶν, αἰωνία ἡ μνήμη» καὶ πάλιν «Ἅπαντα τὰ κατὰ τῶν Ἁγίων Πατριαρχῶν Ταρασίου, Νικηφόρου, Μεθοδίου, Ἰγνατίου καὶ Φωτίου γραφέντα ἢ λαληθέντα ἀνάθεμα».

Τὴν Ἀκολουθίαν τοῦ Μεγάλου Φωτίου (ἐξαφανισθείσης τῆς ἀρχαίας ὑπὸ τοῦ πανδαμάτορος χρόνου) συνέθεσεν ὁ σοφὸς Μητροπολίτης Σταυρουπόλεως Κωνσταντῖνος ὁ Τυπάλδος, ἐκδοθεῖσσν τύποις ἐν Κωνσταντινουπόλει τῷ 1848. Εἰς τὸν αὐτὸν μέγαν Ἱεράρχην θεῖον Φώτιον συνέθεσε πλήρη πανηγυρικὴν Ἀκολουθίαν μετὰ δύο Κανόνων ὁ Ὑμνογράφος τῆς Μεγάλης Ἐκκλησίας Ὁσιολογιώτατος Πατὴρ Γεράσιμος Μικραγιαννανίτης.

Ὁ Ἱερώτατος Φώτιος ὑπῆρξεν, ὡς εἴπομεν, εἷς ἐκ τῶν διαπρεπεστέρων λογίων ἀνδρῶν τῆς ἐποχῆς του, ὡς τοιοῦτος δὲ ἔγραψε πλεῖστα ὅσα περισπούδαστα συγγράμματα, μεταξὺ τῶν ὁποίων περιφημότερα τυγχάνουσι τὰ ἑξῆς: 1) «Λέξεων Συναγωγή», ἤτοι λεξικὸν διὰ τὴν ἑρμηνείαν δυσνοήτων καὶ στρυφνῶν φράσεων καὶ ὅρων τῶν κλασσικῶν συγγραφέων 2) «Μυριόβιβλος», ἐπιγραφομένη «Ἀπογραφὴ καὶ συναρίθμησις τῶν ἀνεγνωσμένων ἡμῖν βιβλίων…» περιέχουσα περιλήψεις 280 θεολογικῶν, συνοδικῶν, νομικῶν, ἰατρικῶν, φιλοσοφικῶν, ἱστορικῶν, ρητορικῶν καὶ γραμματικῶν συγγραμμάτων μὲ κριτικὰς σημειώσεις καὶ σχόλια καὶ πολυτίμους πληροφορίας περὶ τῶν γραμμάτων, τῶν ρητόρων, τῶν ἱστορικῶν, τῶν Συνόδων καὶ τῶν Βίων τῶν Ἁγίων. 3) «Διήγησις περὶ τῆς τῶν Μανιχαίων ἀναβλαστήσεως καὶ ἔλεγχος τῆς αὐτῶν πλάνης. Λόγοι Δ’». 4) «Συναγωγαὶ καὶ ἀποδείξεις ἀκριβεῖς, συνειλεγμέναι ἐκ τῶν συνοδικῶν καὶ ἱστορικῶν γραφῶν περὶ Ἐπισκόπων καὶ Μητροπολιτῶν καὶ λοιπῶν ἑτέρων ἀναγκαίων ζητημάτων». 5) «Λόγος

εἰς τὸ Γενέσιον τῆς Ὑπεραγίας Θεοτόκου». 6) «Λόγος περὶ τῆς τοῦ Ἁγίου Πνεύματος μυσταγωγίας», εἰς τὸν ὁποῖον, ἀντικρούων τοὺς παπικούς, ὑποστηρίζει τὸ δόγμα τῆς ἐκπορεύσεως τοῦ Ἁγίου Πνεύματος ἐκ μόνου τοῦ Πατρός. 7) «Κρίσεις καὶ ἐπιλύσεις πέντε κεφαλαίων». 8) «Ἐπιστολαὶ» τὸν ἀριθμὸν 259, ποικίλας περιέχουσαι ὑποθέσεις, καὶ μάλιστα δογματικὰς καὶ ἱστορικάς, αἱ πλεῖσται γεγραμμέναι εἰς καιροὺς δεινῶν καὶ πειρασμῶν, καταδεικνύουσαι πιστότατα τὸ ἦθος τοῦ συγγραφέως. Ταύτας ἐξέδωκεν ὁ Ἰ. Βαλέττας, ὡς ἀνωτέρω ἀναφέρομὲν. 9) «ᾨδαί». 10) «Νομοκανών», ἤτοι συλλογὴ τῶν Ἀποστολικῶν καὶ Συνοδικῶν Κανόνων. 11) «Ἀμφιλόχια, ἢ Λόγων Ἱερῶν συλλογὴ ἐν ᾗ ζητήματα τῆς θείας Γραφῆς διαλύεται», ἀναφερόμενον εἰς δογματικὰ καὶ φιλοσοφικὰ ζητήματα καὶ ἰδιαιτέρως εἰς τὴν ἑρμηνείαν τῶν Ἁγίων Γραφῶν. Περὶ τούτων ἀναφέρομεν ἀνωτέρω, ὅτι ἐξεδόθησαν ὑπὸ Σ. Οἰκονόμου καὶ ἄλλα.

Τὰ συγγράμματα τοῦ Μεγάλου Φωτίου ἐξεδόθησαν ὑπὸ τοῦ Ἀββᾶ Migne εἰς τὴν Ἑλληνικὴν Πατρολογίαν εἰς τέσσαρας τόμους (101-104). Περὶ διαφόρων ἄλλων ἐκδόσεων τῶν ἔργων τούτων ἰδὲ τοῦ Καρόλου Κρουμπάχερ, «Ἱστορία τῆς Βυζαντινῆς Φιλολογίας» (Μόναχον 1891, σελ. 222-233).

Ὁ ἐνταῦθα παρατιθέμενος Βίος τῶν Ὁσίων τούτων Πατέρων τὸ πρῶτον ἤδη καταχωρίζεται ἐν τῷ Συναξαριστῇ. Τοῦτον συνεθέσαμεν ἀρυσθέντες ἐκ τοῦ Προοιμίου τοῦ Ὁσίου Νικοδήμου τοῦ Ἁγιορείτου, ὅπερ ποιεῖται εἰς τὴν Βίβλον τὴν περιέχουσαν τὰς Ἐρωταποκρίσεις τῶν Ὁσίων τούτων τὴν ἐπιγραφομένην «Βίβλος ψυχωφελεστάτη περιέχουσα ἀποκρίσεις, διαφόροις ὑποθέσεσιν ἀνηκούσας, συγγραφεῖσα μὲ παρὰ τῶν Ὁσίων καὶ Θεοφόρων Πατέρων ἡμῶν Βαρσανουφίου καὶ Ἰωάννου, ἐπιμελῶς δὲ διορθωθεῖσα καὶ τῇ τῶν Ὁσίων Βιογραφίᾳ καὶ πλατυτάτῳ πίνακι πλουτισθεῖσα παρὰ τοῦ ἐν Μοναχοῖς ἐλαχίστου Νικοδήμου Ἁγιορείτου». Τὸ Προοίμιον ἀπευθύνεται «Πρὸς τοὺς ἐντευξομένους τῇ Βίβλῳ ταύτῃ, ἐν ᾧ καὶ μερικὴ διήγησις περὶ τῶν Ὁσίων καὶ ἱερῶν αὐτῆς συγγραφέων, Βαρσανουφίου καὶ Ἰωάννου». Ἐκ τοῦ ἔργου τούτου τοῦ Ὁσίου Νικοδήμου ἀρυσθέντες, ὡς εἴπομεν, παραθέτομεν τὴν ἐνταῦθα καταχωριζομένην Βιογραφίαν αὐτῶν. Δυστυχῶς ὀλίγα εἶναι τὰ διασωθέντα στοιχεῖα περὶ τῆς ζωῆς τῶν μεγάλων τούτων Ὁσίων, ὅσα ἐκ τῆς Βίβλου αὐτῶν δύνανται νὰ συναχθῶσι, τὰ ὁποῖα περισυνάξας ὁ Ὅσιος Νικόδημος ἔγραψε τὸ προρρηθὲν Προοίμιον. Ὀ ἐνταῦθα ἀναφερόμενος Ὅσιος Σέριδος ἑορτάζεται κατὰ τὴν ιγ’ (13ην) Αὐγούστου, περὶ οὗ βλέπε ἐν τόμῳ Η’ τοῦ ἡμετέρου «Μεγάλου Συναξαριστοῦ τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας». Ἐν τοῖς αὐτοῖς τόμοις καὶ σελίσι βλέπε καὶ περὶ τῶν κατωτέρω ἀναφερομένων Ὁσίων Δωροθέου καὶ Δοσιθέου.

Τὰ περὶ αὐτοῦ συνέγραψε πρῶτος ὁ σοφὸς Ἱερώνυμος. Εἰς τὴν ἁπλῆν Ἑλληνικὴν ἐξετυπώθη ὁ Βίος αὐτοῦ ἐν τῷ «Ἐκλογίῳ» ὑπὸ Ἀγαπίου τοῦ Κρητός, ἐξ οὗ καὶ παραληφθεὶς παρατίθεται ἐνταῦθα διεσκευασμένος κατὰ τὴν φράσιν. Εἰς τὸν Ὅσιον τοῦτον πλήρη Ἀκολουθίαν συνέταξεν ὁ Ὑμνογράφος τῆς Μεγάλης Ἐκκλησίας Πατὴρ Γεράσιμος Μικραγιαννανίτης. Ἦτο δὲ ἡ Λυκὼ πλησίον τῆς ὁποίας ἠγωνίσθη ὁ Ὅσιος οὗτος Ἰωάννης πόλις τῆς Θηβαΐδος, περιοχῆς τῆς Ἄνω Αἰγύπτου, ἐχούσης πρωτεύουσαν τὰς Θήβας. Αἱ ἔρημοι τῆς Θηβαΐδος ὑπῆρξαν ὀνομασταὶ ἀπὸ τῶν πρώτων Χριστιανικῶν αἰώνων ἐκ τῶν εἰς αὐτὰς διαλαμψάντων Ἁγίων Πατέρων Ἀντωνίου, Παχωμίου, Μακαρίου κ.λ.π.