Τὸ Ἑλληνικὸν Μαρτύριον τῶν Ἁγίων τούτων Τεσσαράκοντα μεγάλων τοῦ Χριστοῦ Μαρτύρων, τῶν ἐν Σεβαστείᾳ τῇ πόλει μαρτυρησάντων, ἐξιστόρησεν ἐν ταῖς λεπτομερείαις του ὁ Καισαρείας Εὐόδιος, μαθητὴς καὶ διάδοχος τοῦ Μεγάλου Βασιλείου. Ἀλλὰ καὶ πλεῖστοι ἄλλοι μεγάλοι τῆς Ἐκκλησίας Πατέρες τὴν πλησιφαῆ ταύτην πλειάδα ποικιλοτρόπως ἐξύμνησαν καὶ πολλὰς λεπτομερείας τοῦ ἀνυποίστου αὐτῶν Μαρτυρίου διέσωσαν. Μεταξὺ τούτων διακρίνονται ὁ Μέγας Βασίλειος (βλ. Ἑλλ. Πατρ. τόμ. 31ος στ. 508-525), ὁ Γρηγόριος ὁ Νύσσης (βλ. Ἑλλ. Πατρ. τόμ. 46ος στ. 749-788), ὁ Εφραὶμ ὁ Σύρος, ὅστις συνέγραψεν ἐγκωμιαστικὸν λόγον, οὗ ἠ ἀρχή· «Εἰκόνα μαρτυρικὴν διαγράψαι βούλομαι (βλέπε εἰς τὰ Ἅπαντα τοῦ Ἐφραίμ, ἔκδοσις Assemani, Ρώμη, 1732, τόμ. Βʹ σ. 341-356), ὁ Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος, οὗτινος ἀποσπάσματα λόγου διέσωσεν ὁ Φώτιος (βλ. Ἑλλ. Πατρ. τόμ. 104 στ. 236) καὶ ἄλλοι. Εἰς τὴν Μεγίστην Λαύραν καὶ εἰς τὴν Ἱερὰν Μονὴν τῶν Ἰβήρων σώζεται καὶ τὸ Ἑλληνικὸν Μαρτύριον τῶν Ἁγίων, οὖ ἡ ἀρχή· «Εἶχε μὲν τὰ Ρωμαίων σκῆπτρα Λικίνιος». Εὕρηται δὲ εἰς τὴν Μεγίστην Λαύραν καὶ ἑτέρα διήγησις περὶ τῶν Ἁγίων τούτων Τεσσαράκοντα Μεγάλων Μαρτύρων, ἧς ἡ ἀρχή· «Κατὰ τοὺς χαιροὺς Λικινίου τοῦ βασιλέως ἦν διωγμὸς μέγας τῶν Χριστιανῶν», ἐν ταύτῃ δὲ ἀναγράφονται καὶ τὰ ὀνόματα τῶν Ἁγίων. Ἐκ τούτων ὀνόματά τινα διαφέρουσι παρὰ τοῖς διαφόροις Κώδιξι (βλέπε περὶ τούτων ἐν τη ὑποσημειώσει τῆς σελ. 179-180).

Ἐκ τοῦ Ἑλληνικοῦ κειμένου τὸ Μαρτύριον τῶν Ἁγίων μετήνεγκεν εἰς τὴν διπλῆν Ἑλληνικὴν ὁ σοφὸς Κληρικὸς καὶ διδάσκαλος Ἰωαννίνων τοῦ ΙΖʹ αἰῶνος Γεώργιος Σουγδουρῆς. Ἐξεδόθη δὲ τοῦτο τύποις συμπεριληφθὲν ἐν τῷ «Νέῳ θησαυρῷ» ἐκδοθέντι τὸ πρῶτον ἐν Βενετίᾳ ἐν ἔτει 1672. Ἐκ τούτου παραληφθὲν παρατίθεται ἐνταῦθα διεσκευασμένον παρ’ ἡμῶν κατὰ τὴν φράσιν.

Τοὺς Ἁγίους τούτους Μεγαλομάρτυρας Τεσσαράκοντα ἰδιαιτέρως ἐτίμα κατὰ τοὺς πρώτους μετὰ τὸ Μαρτύριον αὐτῶν χρόνους ἡ οἰκογένεια τοῦ Μεγάλου Βασιλείου, ἥτις κατεῖχε Λείψανα τῶν Ἁγίων. Οἱ γονεῖς τοῦ Μεγάλου Βασιλείου ὑπῆρξαν σύγχρονοι τῶν Ἁγίων. Ὁ Μέγας Βασίλειος καὶ ὁ Γρηγόριος Νύσσης τὴν πρὸς τοὺς Ἁγίους εὐλάβειαν παρέλαβον ἐξ αὐτῶν τῶν γονέων των. Ἐκ τῆς εὐλαβείας ταύτης ὠθούμενος ὁ Μέγας Βασίλειος ἔπλεξεν ἐγκώμιον εἰς τοὺς Ἁγίους ἐκ μυριπνόων ἀνθέων συντεθειμένον, μύρου παντὸς εὐωδέστερον. Ἐκ τοῦ ἐγκωμίου τούτου παρελήφθησαν αὐτολεξεὶ σχεδὸν καὶ τὰ τρία Τροπάρια τοῦ Ἑσπερινοῦ τῶν Ἁγίων, ἦτοι τὸ «Φέροντες τὰ παρόντα γενναίως» καὶ τὰ λοιπά. Τὸ ἐγκώμιον τοῦτο μεταφρασθὲν παρ’ ἄλλου εἰς τὸ ἁπλοῦν, διώρθωσεν ὁ Ὅσιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης, εὕρηται δὲ ἐν τῇ Ἱερᾷ καὶ βασιλικῇ Μονῇ τοῦ Ξηροποτάμου, Ἁγίου Ὄρους. Ὁ Νύσσης Γρηγόριος τρία συνέθετο ἐγκώμια εἰς τοὺς Μάρτυρας ἐν οἷς μεταξὺ ἄλλων λέγει ὅτι, καίτοι τὰ σώματα αὐτῶν ἐκάησαν, ἐν τούτοις «τὴν κόνιν ἐκείνην καὶ τῆς καμίνου τὰ Λείψανα ὁ κόσμος ἐμερίσθη καὶ πᾶσα ἡ γῆ σχεδὸν τῆς ἁγιάσμασι τούτοις εὐλογεῖται». Λέγει ἀκόμη, ὅτι καὶ ὁ ἴδιος κατέχει τεμάχιον τῶν ἱερῶν Λειψάνων τῶν Ἁγίων, ἀναφέρει δὲ καὶ θαῦμα τελεσθὲν εἰς ἀξιωματικόν, θεραπευθέντα ὑπὸ τῶν Ἁγίων. Ἀλλὰ καὶ πολλὰ ἄλλα περιστατικὰ ἀναφέρει ὁ θεῖος Νύσσης Γρηγόριος, ἐξ ὧν σκόπιμον νομίζομεν νὰ μεταφέρωμεν ἐνταῦθα ἐν λίαν διδακτικὸν περιστατικόν, ὅπερ εἰς τὸν ἴδιον τὸν θεῖον Γρηγόριον συνέβη, ἵνα καὶ ἰδίαν περὶ τούτου πληροφορίαν λάβῃ ὁ εὐσεβὴς ἀναγνώστης. Ἔχει δὲ τοῦτο ὡς ἐξῆς:

«Ἡνίκα γὰρ τὴν ἐπὶ τοῖς Λειψάνοις πανήγυριν τὴν πρώτην τελεῖν ἐμέλλομεν, κἂν τῷ ἁγίῳ σηκῷ ἀναπαύειν τὴν λάρνακα, ἡ μήτηρ ἡ ἐμή· αὕτη γὰρ ἦν ἡ τῷ Θεῷ συνάγουσα καὶ κοσμοῦσα τὴν ἑορτήν· ἡ δὲ ἥκειν με πρὸς τὴν μετουσίαν τῶν δρωμένων ἐκέλευσε, πόρρω τε διάγοντα, καὶ ἔτι νέον ὄντα, κἂν τοῖς λαϊκοῖς ἀριθμούμενον. Οἷα δὲ φιλεῖ γίνεσθαι ἐπὶ πράγμασι κατεπείγουσιν, ἄσχολος ὤν, βαρύτερον ὁ ἀνόητος ἐδεξάμην τῆν κλῆσιν, ὑπομεμψάμενος τῇ μητρί, ὅτι μὴ εἰς ἄλλον καιρὸν ὑπερέθετο τὴν πανήγυριν, ἀλλά με πολλῶν ἀποκινήσασα φροντίδων μεθείλκυσε ταύτῃ, καὶ πρὸ μιᾶς τῆς συνόδου. Ἀφικόμην εἰς τὸ χωρίον· παννυχίδος δὲ οὔσης ἐν κήπῳ, ἔνθα καὶ τά Λείψανα τῶν Ἁγίων ἐτύγχανε ψαλμῳδίαις τιμώμενα, ἐμοὶ πλησίον ἐπί τινος δωματίου καθεύδοντι φαίνεται ὄναρ ὄψις ταύτη· Ἐδόκουν βούλεσθαι εἰσιέναι ἐν τῷ κήπῳ, ἔνθα ὕπαρ ἡ παννυχὶς ἐτελεῖτο. Γενομένῳ δέ μοι περὶ τὴν θύραν, πλῆθος ὤφθη στρατιωτῶν προσκαθήμενον τῇ εἰσόδῳ· ἀθρόον δὲ οἱ πάντες διαναστάντες, ράβδους ἐπανατεινόμενοι, καὶ ἀπειλητικῶς ἐφορμῶντες, οὐ συνεχώρουν τὴν εἴσοδον· ἔλαβον δ’ ἂν καὶ πληγάς, εἰ μή με εἷς, ὡς ἐδόκουν, φιλανθρωπότερος ἐξῃτήσατο. Ὡς δέ με ὁ ὕπνος ἀφῆκε, καὶ ἦλθον εἰς ἀναλογισμὸν τῆς ἐπὶ τῇ κλήσει πλημμελείας, ἠσθόμην μὲν εἰς τί ἔφερεν ἡ τῶν στρατιωτῶν ἐπίφοβος ὀπτασία· πολλοῖς δὲ θρήνοις ὠδυρόμην τὴν ἐμαυτοῦ ματαιότητα· καὶ αὐτῇ γε τῇ θήκῃ τῶν Λειψάνων πικρὸν ἐπέρρευσα δάκρυον, ἵνα μοι ὁ Θεός τε εὐμενῶς ἔχῃ, καὶ οἱ ἅγιοι στρατιῶται τὴν ἀμνηστίαν χαρίσωνται». (Ἑλλ. Πατρολ. Migne τόμ. 46 στ. 784 καὶ ἑξ.).

Ἀλλὰ καὶ ὁ Ἀμασείας Ἀστέριος εἰς ἐγκώμιον, ὅπερ εἰς πάντας τοὺς Μάρτυρας ἔπλεξεν, ἰδιαιτέραν ποιεῖται μνείαν τῶν Ἁγίων τούτων Τεσσαράκοντα. Ἅπαντα τά ἐγκώμια ταῦτα εὕρηνται εἰς τὴν Ἱερὰν καὶ βασιλικὴν Μονὴν τοῦ Ξηροποτάμου. Τύποις ἐκδεδομένα εὕρηνται ὡς ἀνωτέρω. Τὸ τοῦ Ἀμασείας Ἀστερίου βλέπε ἐν τῇ Ἑλληνικῇ Πατρολογίᾳ (Migne, τόμ. 40 στ. 313). Ἐπίσης Θεόδωρος ὁ Στουδίτης ἐγκώμιον ἐποίησεν, οὗ ἡ ἀρχή· «Ὡς καλὸν ἡμῖν ἐγένετο ἡ ἀπὸ τοῦ τῆδε Μοναστηρίου διάστασις» (βλέπε ἐν Βατοπαιδινῷ Κώδικι 256, φ. 134-136, Λαύρας Βʹ 54, λόγ. ξβʹ, Σωφρονίου Εὐστρατιάδου, Συμπλήρωμα Ἁγιορειτικῶν Καταλόγων κ.λ.π. σελ. 76). Πλὴν τῶν ἀνωτέρω καὶ ἄλλοι πολλοὶ κατὰ διαφόρους καιροὺς καὶ εἰς διαφόρους τόπους τοὺς Ἁγίους τούτους δεόντως ἐξύμνησαν. Ἐκ τῶν νεωτέρων ἡμετέρων ἐγκώμιον εἰς τοὺς Ἁγίους ἔπλεξεν ὁ Κορυτσᾶς Εὐλόγιος (ὁ Κουρίλας), πρὸ τῆς εἰς Ἐπίσκοπον χειροτονίας του (βλέπε Κατάλογος τῶν Κωδίκων τῆς Ἱ. Σκήτης Καυσοκαλυβίων καὶ τῶν καλυβῶν αὐτῆς, ἔκδοσις Σωφρονίου Εὐστρατιάδου, Παρίσιοι 1930, σελ. 107).

Τὸν Κανόνα τῆς Ἀκολουθίας εἰς τοὺς Ἁγίους Τεσσαράκοντα Μάρτυρας, οὗ ἡ ἀκροστιχὶς «Θεοστεφῆ φάλαγγα μέλπω Μαρτύρων», συνέθετο ὁ καλλιγραφώτατος κάλαμος τοῦ Ὁσίου Ἰωάννου τοῦ Δαμασκηνοῦ, παρ’ οὗ ἐποιήσαν καὶ τά, ὡς προείρηται, τρία ἰδιόμελα τοῦ Ἑσπερινοῦ τῆς ἑορτῆς τὰ παραληφθέντα ἐκ τοῦ ἐγκωμίου τοῦ Μεγάλου Βασιλείου. Ὁ Ρωμανὸς ὁ Μελωδὸς ἐποίησε δύο Κοντάκια, ὁ δὲ Ἐφραὶμ ὁ Σύρος ἐποίησεν ἔμμετρον τὸ ὡς ἄνω ἀναφερόμενον ἐγκώμιον (βλέπε Ἐμμ. Παντελάκη ἐν Μ.Ε.Ε. ΚΒʹ 893). Ὁ Ὅσιος Παῦλος ὁ Ξηροποταμηνός, ὁ Κτίτωρ τῆς ἐν Ἁγίῳ Ὄρει Μονῆς Ξηροποτάμου, τιμωμένης, ὡς γνωστόν, ἐπ’ ὀνόματι τῶν Ἁγίων Τεσσαράκοντα Μαρτύρων, ἐποίησε Κανόνα ὀκτώηχον εἰς τοὺς Ἁγίους, οὗ ἡ ἀκροστοιχὶς κατ’ ἀλφάβητον. Τὴν Ἀκολουθίαν συνεπλήρωσεν ὁ Ὑμνογράφος τῆς Μεγάλης Ἐκκλησίας Πατὴρ Γεράσιμος Μικραγιαννανίτης, ὅστις καὶ κδʹ (24) Οἴκους ἐποίησεν εἰς αὐτούς. Εἰς τὴν Ἱερὰν Μονὴν τῶν Ἰβήρων εὕρηται καὶ Παρακλητικὸς Κανὼν εἰς τοὺς Ἁγίους παρ’ ἀγνώστου ποιηθείς. Ἑτέρους δύο Παρακλητικοὺς Κανόνας ἐδημοσίευσεν ὁ Ἀθ. Παπαδόπουλος Κεραμεὺς ἐν τῇ Ἱεροσολυμιτικῇ Βιβλιοθήκῃ, ὧν ὁ μὲν πρῶτος φέρει ἀκροστιχίδα «Δεκάς με σῶζε τετράριθμον Μαρτύρων» καὶ οὗ ἡ ἀρχή· «Δέξαι, Χριστέ μου, τὴν ἐκ χειλέων μου δέησιν» (ἔνθ’ ἀνωτέρω Βʹ 475), τοῦ δὲ δευτέρου ἡ ἀρχή· «Μετάρσιον, Λόγε, τὸ ταπεινὸν» (ἔνθ’ ἀνωτέρω 585). Πλήρη τὴν Ἀκολουθίαν εἰς τοὺς Ἁγίους Τεσσαράκοντα μετὰ τοῦ ὡς ἄνω ἀναφερομένου Παρακλητικοῦ Κανόνος εἰς ἰδιαίτερον τεῦχος, ἐν ὧ συμπεριλαμβάνονται καὶ αἱ Ἀκολουθίαι τοῦ Ἁγίου Μεγαλομάρτυρος Ἀρτεμίου καὶ τῆς Ὁσίας Μακρίνης μετὰ Παρακλητικῶν πρὸς αὐτοὺς Κανόνων, ἐξέδωκε τύποις ἐν ἔτει 1940 ὁ Ἱερομόναχος Ἀρτέμιος Νοδαράκης Ξηροποταμηνός, Πνευματικὸς Πατὴρ τοῦ ἐν Κορυδαλλῷ Πειραιῶς γυναικείου Μονυδρίου ὁ Ἅγιος Ἀρτέμιος.

Σοβαρὰν μελέτην σχετικὴν πρὸς το Μαρτύριον τῶν Ἁγίων Τεσσαράκοντα Μαρτύρων ἐποίησεν ὁ διακεκριμένος σύγχρογος ἁγιολόγος Πρωθιερεὺς τῆς Ἱερᾶς Ἀρχιεπισκοπῆς Ἀθηνῶν, Πατὴρ Ἰωάννης Ράμφος, Διευθυντὴς τῶν ἐκδόσεων λειτουργικῶν βιβλίων τῆς Ἀποστολικῆς Διακονίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος. Ὁ Πατὴρ Ἰωάννης ἔχει ἀσχοληθῆ ἰδιαιτέρως μὲ τὴν συγγραφὴν ἁγιολογικῶν μελετημάτων καὶ τὴν ἔκδοσιν Ἀκολουθιῶν Ἁγίων καὶ Ἑορτῶν. Τὸ θαυμάσιον ἔργον του «Ἁγιολογικὰ Μελετήματα» ἐξεδόθη τύποις εἰς ἑπτὰ τεύχη, ἐν Ἀθήναις, μεταξὺ τῶν ἐτῶν 1948-1954. Τὸ Βʹ τεῦχος τοῦ ἔργου τούτου προσεπιγράφεται· «Αἱ Τρεῖς Εὑρέσεις τῆς Τιμίας Κεφαλῆς Ἰωάννου τοῦ Προδρόμου —Ὁ Ἀββᾶς Γεράσιμος ὁ Ἰορδανίτης— Οἱ Τεσσαράκοντα Μάρτυρες, Ἀθῆναι 1948». Ἐν τῷ τεύχει τούτῳ ὁ Πατὴρ Ἰωάννης πραγματεύεται τὸ θέμα ἀπὸ πάσης πλευρᾶς, θεολογικῆς, φιλολογικῆς, κριτικῆς κ.λ.π. Παραθέτει τὸ κείμενον, ἀναφέρεται εἰς τοὺς συγγραφεῖς, ἀνατρέχει εἰς τὰς πηγάς, ἐκθέτει τὸ ἱστορικὸν τῆς τιμῆς τῶν Ἁγίων, ποιεῖται λόγον περὶ τῶν τιμίων αὐτῶν Λειψάνων (βλέπε περὶ τούτων ἐν τῇ ὑποσημειώσει τῆς σελ. 177-179) καὶ ἐν γένει παρέχει πᾶσαν σχετικὴν περί τούτων πληροφορίαν.

Ὁ ἐνταῦθα καταχωριζόμενος Βίος τοῦ ἐν Ἅγίοις Πατρὸς ἡμῶν Καισαρίου τὸ πρῶτον ἤδη καταχωρίζεται ἐν τῷ Συναξαριστῆ, ἐρανισθεὶς ἐκ διαφόρων ἐξηκριβωμένων· περὶ τοῦ Ἁγίου τούτου πληροφοριῶν καὶ μάλιστα ἐκ τοῦ ἐπιταφίου ἐγκωμίου, ὅπερ εἰς τὴν σεπτὴν αὐτοῦ κορυφὴν ἔπλεξεν ὁ ἀδελφὸς αὐτοῦ θεῖος Γρηγόριος ὁ Θεολόγος (βλέπε Ἑλλην. Πατρολ. Migne, τόμ. 35, στ. 756-788). Ὁ θεῖος Καισάριος, καίτοι ἠσχολήθη κυρίως μὲ τὴν ἰατρικὴν καὶ νεώτατος ἀπῆλθε πρὸς Κύριον, ἐν τούτοις συνέγραψε καὶ αὐτὸς ἐρωταποκρίσεις τινάς, ἐξ ὧν τινες ἀναφέρονται εἰς τὸ τέλος τοῦ βιβλίου Ἀναστασίου τοῦ Σιναΐτου, τοῦ καλουμένου «Ὁδηγός». Ἄλλαι ἐρωταποκρίσεις ἐτυπώθησαν ἐν τῇ Βιβλιοθήκῃ τῶν Πατέρων ἐν τῇ Ἑλληνικῇ Πατρολογίᾳ (Migne, τόμ. 37, στ. 852-1189), φέρεται δὲ ἐπ’ ὀνόματι τοῦ θείου Καισαρίου τὸ ἑξῆς ἔργον· «Καισαρίου τοῦ σοφωτάτου, τοῦ Πατρὸς, ἡμῶν Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου ὁμαίμονος, Διάλογοι τέσσαρες, Πεύσεις (ἐρωτήσεις) προσαχθεῖσαι ἀπὸ Κωνσταντίου, Θεοχαρίστου, Ἀνδρέου, Γρηγορίου, Δόμνου, Ἰσιδώρου, Λεοντίου ἐπὶ σεκρέτῳ Καισαρίῳ τῷ ἀδελφῷ … ὁπηνίκα ἐκρατήθη ἐν Κωνσταντινουπόλει διδάσκων ἔτη εἴκοσιν». Ἐκτενῆ περιγραφὴν σχετικὴν μὲ τὸν Βίον, τὴν μόρφωσιν καὶ τὴν δρᾶσιν τοῦ Καισαρίου ὡς καὶ κριτικὴν τῶν ἐπ’ ὀνόματι τούτου ἔργων ἐποίησεν ὁ Καθηγητὴς τῆς Πατρολογίας καὶ τῆς Ἑρμηνείας τῶν Πατέρων ἐν τῇ Θεολογικῇ Σχολῇ τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν κ. Κ. Μπόνης ἐν τῷ βιβλίῳ του «Γρηγόριος ὁ Θεολόγος ἦτοι τὸ γενεαλογικὸν δένδρον Γρηγορίου τοῦ Ναζιανζηνοῦ καὶ ὁ πρὸς τὸν Ἀμφιλόχιον Ἰκονίου συγγενικὸς αὐτοῦ δεσμός· πατρολογικὴ καὶ γενεαλογικὴ μελέτη», Ἀθῆναι 1953, σελ. 70-89 καὶ ἀλλαχοῦ. Ἐν τῇ μελέτῃ του ταύτῃ ὁ κ. Μπόνης ἐκθέτει διεξοδικῶς τὰ ἀφορῶντα τὴν ζωὴν καὶ τὴν δρᾶσιν τῶν μελῶν τῆς οἰκογενείας τοῦ θείου Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου, ἑπομένως δὲ καὶ τοῦ Καισαρίου. Ἐν αὐτῇ περιέχονται καὶ ὁ πρὸς Καισάριον ἐπιτάφιος λόγος τοῦ θείου Γρηγορίου, 16 ἐπιγράμματα ἐπιτάφια καί τινες ἐπιστολαὶ πρὸς Καισάριον. Εἰς τὸν Ἅγιον τοῦτον Καισάριον συνέταξεν Ἀκολουθίαν ὁ Ὑμνογράφος τῆς Μεγάλης Ἐκκλησίας Ὁσιολογιώτατος ἐν Μοναχοῖς Πατὴρ Γεράσιμος Μικραγιαννανίτης.