Βλέπων ὁ Ἅγιος τὴν τοποθεσίαν ἐκείνην ὡραίαν καὶ ἡσυχαστικήν, ἔκαμε μίαν μικρὰν καλύβην πλησίον εἰς τὰ κατεδαφισμένα τείχη τῆς Μονῆς καὶ ἐκάθισε μόνος μόνῳ τῷ Θεῷ διαλεγόμενος. Πλησίον εἰς τὸ μέρος ἐκεῖνο ἦτο καὶ ἕνας ἡσυχαστὴς ἄριστος καὶ ἐνάρετος, Κοσμᾶς ὀνομαζόμενος, ἀπὸ τὸν ὁποῖον ἐζήτησε καὶ ἐκουρεύθη Μοναχὸς ὁ μακάριος Προκόπιος, μετονομασθεὶς Παῦλος, ἀπὸ τότε δὲ ἔβαλε τὸν ἑαυτόν του εἰς μεγαλυτέραν τάξιν καὶ εὐκοσμίαν· ἐνήστευε καὶ προσηύχετο ὅσον οὐδείς, ἡ στρωμνή του ἄλλο δὲν ἦτο παρὰ ἡ γῆ, λίθος δὲ, τὸ προσκεφάλαιον, τὸ ἐργόχειρόν του ἦτον ἡ κατάνυξις, τὰ δάκρυα ἡ ἀγάπη πρὸς πάντας καὶ ἡ ταπείνωσις ἡ ἄμετρος· ἐστοχάσθη ὅμως, ὅτι διὰ νὰ ἔλθῃ ὁ Μοναχὸς εἰς τελειότητα, χρειάζεται νὰ ἀποκτήσῃ καὶ τοὺς καρποὺς τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, ὅπως λέγει ὁ θεῖος Παῦλος, ἤτοι τὴν πνευματικὴν ἀγάπην, χαράν, εἰρήνην, μακροθυμίαν, χρηστότητα, ἀγαθωσύνην, πίστιν, πρᾳότητα, ἐγκράτειαν, τὰ ὁποῖα ἐπιτυγχάνων ὁ Ὅσιος μὲ πολὺν κόπον καὶ ἀγῶνα, ἔγινε γνωστὸς εἰς ὅλους τοὺς Πατέρας καὶ πάντες τὸν ἐθαύμαζαν καὶ τὸν ἐπαινοῦσαν, καθὼς φαίνεται καὶ εἰς τὸν βίον τοῦ Ἁγίου Ἀθανασίου τοῦ ἐν τῷ Ἄθῳ. Παρ’ ὅλον δὲ ὁποὺ ὁ πάνσοφος Παῦλος προσεποιεῖτο ὅτι ἦτο ἀγράμματος, βάρβαρος καὶ χωρικός, ἐν τούτοις ἀνεδείχθη ὡς πόλις ἐπάνω ὄρους κειμένη, τόσον ὥστε ἔφθασεν ἡ φήμη του ἕως καὶ εἰς τὸν πρῶτον τοῦ Ὄρους.

Εἶχε δὲ συνήθειαν ὁ Ὅσιος Παῦλος νὰ πηγαίνῃ εἰς τὴν κελλιακὴν Μονὴν τὴν τοῦ Πρωτάτου ὀνομαζομένην τρεῖς φορὰς τὸν χρόνον εἰς τὰς τρεῖς μεγάλας ἑορτάς. Ὅταν δὲ ποτὲ ἐπῆγε ἐκεῖ, κατὰ τὴν συνήθειάν του, τὸν καλεῖ ὁ Πρῶτος καὶ τὸν ἐρωτᾷ κατὰ μόνας, ποῖος καὶ πόθεν εἶναι, ὁ δὲ Ἅγιος τοῦ ἀπεκρίθη μὲ φωνὴν ἱλαρὰν καὶ μὲ πρόσωπον χαριέστατον· «Πτωχὸς Μοναχὸς εἶμαι, ὡς μὲ βλέπεις, ἁγιώτατε πάτερ, ἀπὸ ἕνα παλαιοχώρι Ξηροπόταμον ὀνομαζόμενον». Οὕτως ἔλαβε τὴν ἐπωνυμίαν εἰς τὸ νὰ λέγεται Παῦλος ὁ Ξηροποταμηνός· ἀπὸ αὐτὸ καὶ ἡ ὑπ’ αὐτοῦ ἀνακαινισθεῖσα Μονὴ τῆς Πουλχερίας ὀνομάζεται Μονὴ τοῦ Ξηροποτάμου, τῆς ὁποίας ἡ ἀνακαίνισις ἐγένετο τοιουτοτρόπως.

Ὅταν ἐβασίλευσεν ὁ ἀοίδιμος βασιλεὺς Ρωμανὸς ὁ γέρων, ὅστις ἦτο συγγενὴς τοῦ Ἁγίου, κατέβαλε μεγάλας προσπαθείας διὰ νὰ τὸν ἀνακαλύψῃ, πέμψας μάλιστα βασιλικοὺς ἀπεσταλμένους διὰ νὰ ἐρευνήσουν πανταχοῦ·