ΕΙΣ τὰ μέρη τῆς ποτὲ μὲν περιφήμου, νῦν δὲ τεταπεινωμένης Ἑλλάδος [1], κατὰ τὴν Ἐπαρχίαν τοῦ Λιτζᾶς καὶ Ἀγράφων εἶναι ὄρος μέγα καὶ ὑψηλόν, τὸ ὁποῖον ὀνομάζεται Ὄρθρυς, διότι ἀπὸ τὸ ὕψος, τὸ ὁποῖον ἔχει, ὀρθρίζει, ἤτοι βλέπει τὸν ἐρχομὸν τῆς ἡμέρας καὶ τοῦ ἡλίου πρωτύτερα ἀπὸ ὅλα τὰ ἄλλα βουνὰ τῆς Στερεᾶς Ἑλλάδος. Πρὸς τὰ δυτικὰ μέρη καὶ νότια τοῦ ὄρους τούτου εὑρίσκονται καὶ ἄλλα ὄρη, τὰ ὁποῖα εἶναι τόσον δύσβατα, ὅσον δὲν ἠμπορεῖ νὰ παραστήσῃ ὁ λόγος, ἀπὸ αὐτὰ δὲ ἐξέρχονται οἱ δεξιοὶ κλῶνοι καὶ ἀρχαὶ τοῦ Ἀχελῴου ποταμοῦ. Μέσον τῶν ὀρέων τούτων, εἰς τοὺς πλέον βαθυτάτους καὶ δυσαναβάτους τόπους, εὑρίσκεται ἡ Ἱερὰ Μονὴ τῆς Ὑπεραγίας Θεοτόκου τῆς Προυσιωτίσσης.

Ἡ Μονὴ αὕτη περισφίγγεται ἐξόχως κάτωθεν μὲν ὑπὸ ἑνὸς βαθυτάτου χάους, ἄνωθεν δὲ ὑπὸ φοβερωτάτου καὶ ἀβάτου σπηλαίου, τοῦ ὁποίου τὸ Καθολικόν, ἤτοι ἡ Ἐκκλησία, εἶναι μέσα εἰς τὸ σπήλαιον μὲ θόλον καὶ ὡραιοτάτη, ἀφιερωμένη εἰς μνήμην τῆς Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου. Ἐν ταύτῃ εὑρίσκεται καὶ μέρος ἐκ τῆς ἁγίας Κάρας τοῦ Ἁγίου Ἱερομάρτυρος Κλήμεντος Ἐπισκόπου Ἀγκύρας μετὰ καί ἄλλων ἁγίων λειψάνων, καὶ μέρος τοῦ Τιμίου Ξύλου. Εἰς δὲ τὰ ἀριστερὰ αὐτῆς πλάγια, εἰς τὸ ἐνδότατον σπήλαιον, εἶναι τὸ Παρεκκλήσιον τῆς Προυσιωτίσσης, εἰκονογραφημένον καὶ μὲ τέμπλον ὡραῖον, εἰς τὸ ὁποῖον εὑρίσκεται ἕως τῆς σήμερον ἡ θαυματουργὸς ἐκείνη καὶ εἰς τὴν θέαν ὡραιοτάτη Εἰκὼν τῆς Θεοτόκου. Ἡ ὁποία, εἰς τὸν καιρὸν τῆς Εἰκονομαχίας Θεοφίλου, ἦλθεν ἀπὸ τὴν περιφανεστάτην πόλιν τῆς Προύσης, ὡς θέλετε ἀκούσει παρέμπροσθεν, ἥτις, τῇ ἀληθείᾳ, τόσον εἶναι χαριτωμένη καὶ σεβασμία, ὥστε εἶναι ἀδύνατον νὰ τὴν ἀτενίσῃ τις κατὰ πρόσωπον καὶ νὰ μὴ θαυμάσῃ καὶ δειλιάσῃ. Ἔμπροσθεν δὲ αὐτῆς κρέμανται τρία κανδήλια ἀκοίμητα, ἔχουσι δὲ οἱ πατέρες ἕνα ἀδελφὸν πνευματικὸν προσμονάριον εἰς αὐτὴν πάντοτε.

Περὶ ταύτης τῆς Προυσιωτίσσης θείας Εἰκόνος φέρεται λόγος παλαιός, ὅτι εἶναι ἐξ ἐκείνων, τὰς ὁποίας ὁ Ἅγιος Ἀπόστολος καὶ Εὐαγγελιστὴς Λουκᾶς ἐζωγράφησε· διότι καὶ ἂν δὲν εἶναι ἀπὸ τὰς τρεῖς ἐκείνας, ὁποῦ ἐπῆγεν ὁ θεῖος Λουκᾶς ἔμπροσθεν εἰς τὴν Παναγίαν πρὸ τῆς ἁγίας της Μεταστάσεως, λέγεται ὅμως ὅτι εἶναι μία ἀπὸ ἐκείνας ὁποῦ μετὰ τὸν θάνατον καὶ Μετάστασιν αὐτῆς ὁ Ἅγιος ἐζωγράφησε.