ΑΥΤΗ ἡ ἁγία Εἰκὼν τῆς Ὑπεραγίας Δεσποίνης ἡμῶν Θεοτόκου, πότε καὶ πῶς εὑρέθη καὶ τὶ θαύματα ἐπετέλει δὲν γνωρίζομεν ἐξ ἐγγράφων στοιχείων, ἐπειδὴ τὰ περὶ αὐτῆς βιβλία ἀπωλέσθησαν κατὰ τὴν ἅλωσιν καὶ καταστροφὴν τῆς Μονεμβασίας. Κατὰ παράδοσιν ὅμως γνωρίζομεν, ὅτι αὕτη ἡ ἁγία Εἰκὼν ἦτο εἴς τι χωρίον ὀνομαζόμενο Χρύσαφα τῆς Λακεδαίμονος τῆς Πελοποννήσου. Ἐκεῖθεν θείᾳ τῆς Θεομήτορος βουλήσει καὶ τρόπῳ ἀνεξιχνιάστῳ εὑρέθη αὕτη, ὢ τῶν θαυμασίων σου, Δέσποινα ἁγνή! ἐν Μονεμβασίᾳ, ἄνωθεν τοῦ βλιχεροῦ ὕδατος, ἔνθα νῦν τὸ Μοναστήριον τῆς Χρυσαφιτίσσης λεγόμενον. Τὴν ἁγίαν ταύτην Εἰκόνα εὗρε τὸ πρῶτον ἐκεῖ γραῖα τις γυνή, ἥτις ὁμολογήσασα τοῦτο εἰς ἄλλην γυναῖκα καὶ αὐτὴ εἱς ἄλλην, ἐκοινολογήθη οὗτος ὁ λόγος καὶ ἕως τὸν τότε Μητροπολίτην.

Συναχθέντες λοιπὸν ὅλοι οἰ Χριστιανοὶ καὶ ποιοῦντες παρακλήσεις τε καὶ δεήσεις καὶ λιτανείας, ἔλαβον αὐτὴν μετὰ φόβου καὶ θερμῶν παρακλήσεων, καὶ ἀνήγαγον αὐτὴν εἰς τὴν τοῦ Ἑλκομένου Χριστοῦ Ἐκκλησίαν, ἀλλὰ πάλιν διὰ νυκτὸς ἀνεχώρησε θαυμασίως εἰς τὸ ἴδιον μέρος, εἰς τὸ ὁποῖον ἦτο καὶ πρότερον, δηλαδὴ ἐκεῖ ἔνθα τὴν εὗρεν ἡ γραῖα γυνή. Σκεφθέντες λοιπὸν οἱ τότε ἄρχοντες ἀπεφάσισαν νὰ κτίσουν Ναὸν εἰς τὸν ἴδιον ἐκεῖνον τόπον εἰς τὸν ὁποῖον εὑρέθη ἡ ἁγία Εἰκὼν αὕτη, οὕτω δὲ θείᾳ δυνάμει τὸν ἐτελείωσαν. Ἐκεῖ δὲ εὑρισκομένη ἡ Εἰκὼν αὕτη ἔνθα οὐχὶ ἅπαξ ἢ δίς, ὡς εἴδομεν, αὐτόκλητος ἦλθεν, ἀλλὰ καὶ τρὶς ὡς κατωτέρω θέλομεν ἴδει, θαύματα ἄπειρα καὶ ἐξαίσια καθ’ ἑκάστην ἐτέλει.

Μετά τινα καιρὸν ἐλθόντες εἰς Μονεμβασίαν Χρυσαφῖται τινὲς ἐγνώρισαν τὴν ἁγίαν Εἰκόνα, καὶ ἐζήτησαν αὐτὴν παρὰ τοῦ τῆς Μονεμβασίας Ἀρχιερέως καὶ τῶν ἀρχόντων. Ἐπειδὴ δὲ οὗτοι δὲν ἔδιδον τὴν ἁγίαν Εἰκόνα, τοὺς ἐνεκάλεσαν είς τὸ κριτήριον λέγοντες ὅτι «Οἱ Μονεμβασῖται τὴν ἔκλεψαν ἀπὸ ἡμᾶς». Δικαιωθέντες δὲ ὑπὸ τοῦ κριτηρίου οἱ Χρυσαφῖται ἔλαβον τὴν ἁγίαν Εἰκόνα καὶ μετὰ μεγάλων παρακλήσεων καὶ κανόνων μετέφερον αὐτὴν εἰς τὸν ἐν Χρυσάφοις Ναόν της. Αὕτη ὅμως ἡ ἁγία Εἰκὼν ὑπέμεινεν ἐκεῖ ἕως οὗ ἐνεθρονίσθη· τὴν δὲ νύκτα ἀνεχώρησε καί, ὢ τοῦ θαύματος! εὑρέθη εἰς τὸν ἐν Μονεμβασίᾳ Ναόν της. Ἰδὼν λοιπὸν ὁ λαὸς τοῦτο τὸ θαῦμα, οἱ μὲν Μονεμβασῖται ἔχαιρον καὶ ἀνύμνουν καὶ ἐδοξολόγουν τὴν Ὑπεραγίαν Θεοτόκον, διότι δὲν τοὺς ἀφῆκεν ἐστερημένους τῆς θείας αὐτῆς χάριτος· οἱ δὲ Χρυσαφῖται ἐλυποῦντο. Ταῦτα γνωρίζομεν ἔκ τινων ἀξιοπίστων γερόντων, οἵτινες πάλιν τὰ ἤκουσαν ἀπὸ τοὺς προπάππους αὐτῶν.