ΚΟΣΜΑΣ ὁ Ὅσιος πατὴρ ἡμῶν, ἦτο Βούλγαρος τὸ γένος, καὶ ἐγεννήθη ἐξ ἐπαγγελίας ἀπὸ γονεῖς εὐσεβεῖς καὶ εὐγενεῖς, οἱ ὁποῖοι, ἀφοῦ τὸν ἀνέθρεψαν καλῶς, τὸν ἔβαλαν καὶ ἔμαθε τὰ γράμματα τῆς ἑλληνικῆς γλώσσης καὶ τῆς τῶν Βουλγάρων· ἔπειτα ἐβούλοντο καὶ νὰ τὸν νυμφεύσωσιν. Ὅμως αὐτός, ἔχων πόθον νὰ γίνῃ Μοναχός ἔφυγε κρυφίως ἀπὸ τὴν πατρίδα του καὶ ἀπῆλθεν εἰς τὸ Ἅγιον Ὄρος· ἐνῷ δὲ κατευωδοῦτο εἰς τὸν πρὸς ὃν ὅρον του, εἰς τὴν ἀρχὴν τοῦ Ἁγίου Ὄρους ὁ μισόκαλος καὶ φθονερὸς διάβολος, θέλων νὰ τὸν κάμῃ νὰ ἐπιστρέψῃ εἰς τὰ ὀπίσω, ἐσχημάτισε κατὰ φαντασίαν ἔμπροσθέν του ὡς μίαν θάλασσαν ἀπὸ τοῦ ἑνὸς ἄκρου τῆς ἀληθινῆς θαλάσσης ἕως εἰς τὸ ἄλλο ἄκρον, καὶ τοῦ ἔδειξε τὸ Ὄρος ὡς νῆσον· ὁ δὲ μακάριος Κοσμᾶς διαλογιζόμενος ἆρά γε πῶς ἐμβαίνουν οἱ Μοναχοὶ εἰς τὸ Ὄρος, μὲ σκάλαν ἢ μὲ λέμβον, καὶ μὴ ἔχων τινὰ νὰ ἐρωτήσῃ, ἔκαμεν εἰς τὸν Θεὸν προσευχὴν οὕτω· «Κύριε Ἰησοῦ Χριστέ, διὰ πρεσβειῶν τῆς παναχράντου σου Μητρός, δεῖξόν μοι τὴν ὁδόν, ἀπὸ τὴν ὁποίαν ἐμβαίνουν οἱ Μοναχοὶ εἰς τὸ Ὄρος». Καὶ παρευθὺς ἡ φαινομένη ἐκείνη θάλασσα ἔγινεν ἄφαντος, καὶ ἀναγνωρίσας τὴν μηχανὴν τοῦ διαβόλου ηὐχαρίστησε τὸν Θεὸν καὶ τὴν Θεοτόκον. Ἀφοῦ δὲ ἐμβῆκεν ἀνεμποδίστως εἰς τὸ Ἅγιον Ὄρος, μετέβη εἰς τὴν σεβασμίαν Μονὴν τοῦ Ζωγράφου, καὶ ἐγένετο δεκτὸς ἀπὸ τὸν προεστῶτα καὶ ἀπὸ ὅλους τοὺς ἀδελφούς. Μείνας δὲ ἱκανὸν καιρόν, ἐνεδύθη τὸ ἀγγελικὸν σχῆμα τῶν Μοναχῶν ἀπὸ τὸν τότε Ἡγούμενον, ὁ ὁποῖος τὸν διώρισε νὰ ὑπηρετῇ εἰς τὴν Ἐκκλησίαν ὁμοῦ μὲ τοὺς ἄλλους διακονητάς.
Ὅτε δὲ ἐπλησίασεν ἡ ἑορτὴ τοῦ Εὐαγγελισμοῦ, λαβὼν συγχώρησιν παρὰ τοῦ προεστῶτος, ἐπορεύθη μετ’ ἄλλων ἀδελφῶν εἰς την Ἱερὰν Μονὴν τοῦ Βατοπαιδίου, εἰς προσκύνησιν τῆς ἁγίας Ζώνης τῆς Ὑπεραγίας Δεσποίνης ἡμῶν Θεοτόκου καὶ τῶν εὑρισκομένων ἐκεῖ σεβασμίων λειψάνων τῶν Ἁγίων· ἐμβὰς δὲ εἰς τὴν Ἐκκλησίαν, εἶδε μίαν γυναῖκα ὑπηρετοῦσαν καὶ ἐπιμελουμένην τῆς Ἐκκλησίας, ὁμοίως καὶ τῆς τραπέζης τοῦ Μοναστηρίου· καὶ μὴ γινώσκων ὅτι αὕτη ἦτο ἡ Ὑπεραγία Θεοτόκος, ἐλυπήθη πολύ, διότι δῆθεν οἱ Μοναχοὶ δέχονται καὶ γυναῖκας μέσα εἰς τὰ Μοναστήρια, ὅπερ εἶναι πρᾶγμα κινδυνῶδες. Ἀφοῦ λοιπὸν ἐπέστρεψε πάλιν εἰς τοῦ Ζωγράφου, βλέπων αὐτὸν ὁ Ἡγούμενος περίλυπον σφόδρα, τὸν ἠρώτησε τὴν αἰτίαν· ὁ δὲ Ὅσιος εἶπεν εἰς αὐτὸν τὰ ἄνωθι· τότε ὁ Ἡγούμενος τοῦ λέγει· «Γίνωσκε, τέκνον, ὅτι ἐκείνη ἡ γυνή, τὴν ὁποίαν εἶδες, ἦτο ἡ Ὑπεραγία Θεοτόκος, ἡ προστάτις τοῦ Μοναστηρίου ἐκείνου, καὶ παντὸς τοῦ Ὄρους τούτου». Ταῦτα ἀκούσας ὁ Κοσμᾶς ηὐχαρίστησε τὴν Παναγίαν, ἥτις κατεδέχθη νὰ φανῇ εἰς αὐτόν.