Ὑποσημειώσεις
[1] Περὶ τῶν Ἁγίων τούτων Μαρτύρων ἀνδρῶν τε καὶ γυναικῶν βλέπε περαιτέρω μετὰ τὸν Βίον τοῦ Ἁγίου Γρηγορίου καὶ δὴ εἰς τὸ Συναξάριον τῶν Ἁγίων Ριψιμίας, Γαΐανῆς κ.λ.π. (σελ. 660).
[2] Ὁ Ὅσιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης εἰς τὸν Βίον τοῦ Ἁγίου τούτου Γρηγορίου ὑποσημειοῖ καὶ τὰ ἑξῆς: «Ὁ Ἱεροσολύμων Δοσίθεος εἰς τὴν Δωδεκάβιβλον αὐτοῦ (σελ. 1218) ἀναφερόμενος εἰς τὸν Ἅγιον τοῦτον Γρηγόριον, γράφει ὅτι ἀπόγονοι τῶν Ἀρσακιδῶν τῶν ἐξουσιασάντων Ἀρμενίαν, Ἰνδίαν καὶ Μασσαγέτας, ἦσαν ἀδελφοὶ τρεῖς, Ἀρταβάνης, Κουσαρὼ καὶ Ἀνάκ. Ἦτο δὲ ὁ Γρηγόριος υἱὸς τοῦ Ἀνάκ. Ὁ δὲ Κουσαρὼ ἐβασίλευσε τῶν Ἀρμενίων μετὰ τὸν Ἀρταβάνην. Τοῦ δὲ Κουσαρὼ υἱὸς ἦτο ὁ Τιριδάτης, ὅστις ἐγένετο Χριστιανὸς διὰ τοῦ Γρηγορίου. Εἶτα ἀπέστειλε τὸν Γρηγόριον μετὰ γραμμάτων πρὸς τὸν τότε Καισαρείας Λεόντιον, καὶ ἐχειροτόνησεν αὐτὸν Ἐπίσκοπον τῆς Μεγάλης Ἀρμενίας, τὸν ὁποῖον ἐπανελθόντα ἐντίμως ἐδέξατο. Ἐβάπτισεν τότε ὁ θεῖος Γρηγόριος εἰς τὸν Εὐφράτην ποταμὸν τὸν Τιριδάτην καὶ πολλοὺς Ἀρμενίους, Ἀσσυρίους καὶ Πέρσας, ὑπὲρ τὰς τετρακοσίας μυριάδας, ἤτοι ὑπὲρ τὰ τέσσαρα ἑκατομμύρια. Μέλλων δὲ ἔπειτα νὰ ἀναχωρήσῃ, ἡσυχίας χάριν, εἰς ἔρημον τόπον, ἐχειροτόνησεν ἀντὶ ἑαυτοῦ Ἐπισκόπους, Ὀλβιανόν, Εὐθάλιον, Βάσσον καὶ ἑτέρους δέκα προκρίτους. Εἰς δὲ τὰς λοιπὰς χώρας καὶ ἔθνη κατέστησεν αὐτὸς οὗτος Ἐπισκόπους τετρακοσίους».
«Εἶχε δὲ ὁ Γρηγόριος οὗτος δύο σαρκικὰ τέκνα, Ὀρθάνην καὶ Ἀριστάνην. Ὁ δὲ Τιριδάτης καταληφθεὶς ὑπὸ λύπης ἔνεκεν τῆς ἀναχωρήσεως τοῦ Γρηγορίου, κατεβίβασεν αὐτὸν ἐκ τοῦ βουνοῦ. Μὴ θελήσαντος δὲ τοῦ Γρηγορίου νὰ μένῃ εἰς τὴν Ἐπισκοπήν, προεβίβασεν ἀντ’ ἐκείνου τὸν υἱὸν τοῦ Γρηγορίου Ἀριστάνην. Πρὸ δὲ τῆς ἀναχωρήσεως αὐτοῦ, ὅ τε Γρηγόριος καὶ ὁ Τιριδάτης ἐπῆγαν εἰς Κωνσταντινούπολιν πρὸς τὸν Μέγαν Κωνσταντῖνον, καὶ ἐφιλοξενήθησαν παρ’ αὐτοῦ ἱκανῶς. Γενομένης δὲ τῆς Ἁγίας Αʹ Συνόδου, ἐπέμφθη πρὸς αὐτὴν ὑπὸ τοῦ Τιριδάτου ὁ Ἀριστάνης, ἀγωνισάμενος δὲ μετὰ τῶν ἐν αὐτῇ συνελθόντων Ἁγίων τιηʹ (318) Θεοφόρων Πατέρων κατὰ τοῦ Ἀρείου, ἐπέστρεψεν εἰς Ἀρμενίαν, φέρων καὶ τὴν ἀπόφασιν τῆς Συνόδου. Εἶχον δὲ οἱ Ἀρμένιοι τὴν χειροτονίαν εἰς τὸ ἑξῆς ἀπὸ τοῦ Καισαρείας. Ὅθεν ὁ Καισαρείας Λεόντιος εἰς τὴν Ἁγίαν πρώτην Σύνοδον ὑπεγράφη οὕτω· «Λεόντιος Καισαρείας Καππαδοκίας, Γαλατίας καὶ Ἀρμενίας Μικρᾶς τε καὶ Μεγάλης ὑπέγραψα». Ἐχειροτονοῦντο δὲ οἱ Ἀρμένιοι Ἐπίσκοποι ὑπὸ τοῦ Καισαρείας μέχρι καιροῦ τινος· εἶτα ἐχειροτονοῦντο ὑπὸ τῆς ἰδίας αὐτῶν Συνόδου. Ὠνομάσθησαν δὲ Καθολικοὶ οἱ Ἀρμένιοι διὰ τὸ ὅτι δὲν ἐτέλουν ὑπὸ θρόνον πατριαρχικόν. Ἀφ’ οὗ δὲ οὗτοι ἐχωρίσθησαν ἀπὸ τῆς καθ’ ὅλου Ἐκκλησίας, οὐδὲν σαφὲς περὶ αὐτῶν ἔχομεν νὰ εἴπωμεν».
Καὶ ταῦτα μὲν ὑποσημειοῖ ὁ Ὅσιος Νικόδημος ἀντιγράφων, ὡς εἴρηται, ἐκ τῆς Δωδεκαβίβλου τοῦ Δοσιθέου, προσθέτομεν δὲ καὶ ἡμεῖς τὰ ἀκόλουθα περὶ τῶν Ἀρμενίων, ἵνα μὴ ἀσαφὴς παραμένῃ ἡ περὶ αὐτῶν πληροφορία.
Οἱ Ἀρμένιοι Ἐπίσκοποι ἐχειροτονοῦντο ὑπὸ τοῦ Ἀρχιεπισκόπου Καισαρείας μέχρι τοῦ ἔτους τξθʹ (369), ὅτε ὁ βασιλεὺς τῶν Ἀρμενίων Ἀρσὰκ ἀντιφερόμενος πρὸς τὸν τότε ἀρχηγὸν καὶ ἀναδιοργανωτὴν τῆς Ἀρμενικῆς Ἐκκλησίας Ναρσῆν τὸν μέγαν (362-373), ὅστις ἦτο δισέγγονος τοῦ Ἁγίου Γρηγορίου, προέβαλε τὸν Κουνάκ, χειροτονηθέντα διὰ πρώτην φορὰν ὑπὸ Ἀρμενίων Ἐπισκόπων. Ἔκτοτε ἤρχισε νὰ χαλαροῦται ὁ μετὰ τῆς Ἐκκλησίας τῆς Καισαρείας δεσμὸς καὶ οἱ Ἐπίσκοποι ἐχειροτονοῦντο ὑπὸ τῆς ἰδίας αὐτῶν Συνόδου. Βραδύτερον δὲ καί πᾶσα πνευματικὴ σχέσις διεκόπη, ἀφ’ ἧς οἱ Ἀρμένιοι, ἕνεκα πολιτικῶν κυρίως λόγων, ἠρνήθησαν νὰ ἀναγνωρίσουν τὴν ἐν Χαλκηδόνι συνελθοῦσαν ἐν ἔτει υναʹ (451) Ἁγίαν Δʹ Οἰκουμενικὴν Σύνοδον. Ἔκτοτε ἡ Ἀρμενικὴ Ἐκκλησία ἀπεσχίσθη τῆς καθόλου Ἐκκλησίας καὶ ἔταμε ἰδίαν ὁδόν.
Κατὰ καιροὺς πολλαὶ ἐγένοντο προσπάθειαι ἐπανασυνδέσεως τῶν σχέσεων τῆς Ἀρμενικῆς μετὰ τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, μὲ πενιχρὰ ὅμως καὶ πρόσκαιρα ἀποτελέσματα. Εἰς τὰς Εʹ καὶ Ϛʹ Οἰκουμενικὰς Συνόδους παρέστησαν καὶ Ἀρμένιοι Ἐπίσκοποι, ἐπίσης κατὰ τὴν ἐν Νικαίᾳ τὸ βʹ συνελθοῦσαν Ἁγίαν Ζʹ Οἰκουμενικὴν Σύνοδον παρέστη καὶ ὁ Ἀρμένιος Ἐπίσκοπος Θεοδόσιος, ὅστις καὶ ὑπογράφεται εἰς τὰ πρακτικὰ τῆς Ἁγίας ταύτης Συνόδου. Παρὰ ταῦτα ὅμως οὐδὲν θετικώτερον ἐπετεύχθη. Ἡ κυρίως Ἀρμενικὴ Ἐκκλησία, εἰς ἣν ὑπάγεται τὸ μεγαλύτερον ποσοστὸν τοῦ Ἀρμενικοῦ πληθυσμοῦ, ἀποδέχεται μόνον τὰς τρεῖς πρώτας Ἁγίας Οἰκουμενικὰς Συνόδους καὶ ἀπορρίπτει τὰς ἀπὸ τῆς Ἁγίας Δʹ καὶ ἐντεῦθεν γενομένας. Πλὴν τῶν οὕτω φρονούντων Ἀρμενίων ὑπάρχει, εἰς μικρότερον ποσοστόν, καὶ ἡ μερὶς τῶν κατὰ τὰς διαφόρους ἀνὰ τοὺς αἰῶνας ἑνωτικὰς προσπαθείας ἀποδεξαμένων τὴν Ὀρθόδοξον ἄποψιν καὶ σεβομένων τὰς ἑπτὰ Ἁγίας Οἰκουμενικὰς Συνόδους· οὗτοι ἀποκαλοῦνται ὑπὸ τῶν ὑπολοίπων Χαϊκοροὺμ (Ἑλληνο-Ἀρμένιοι). Ὑπάρχει ἐπίσης καὶ ἡ μερὶς τῶν λατινοφρόνων τῶν ἑνωθέντων μετὰ τῆς Δυτικῆς Ἐκκλησίας, εἶναι δὲ οὗτοι οἱ λεγόμενοι Ἀρμενοκαθολικοί. Ἡ Ἀρμενικὴ Ἐκκλησία, ἀποκαλουμένη ὑπὸ τῶν ἰδίων Ἀποστολική, ἢ καὶ ἄλλως Γρηγοριανή, ἀπὸ τοῦ ὀνόματος τοῦ σήμερον ἑορταζομένου Ἁγίου Γρηγορίου, πρεσβεύει μίαν εἰς Χριστὸν φύσιν, πλὴν ὅμως αὕτη κατεδίκασε καὶ τοὺς ἀρχηγοὺς τῶν Μονοφυσιτῶν (Εὐτυχέα καὶ ἄλλους) καὶ διακηρύσσει ὅτι: «Λέγομεν μίαν φύσιν ἐν Χριστῷ οὔτε κατὰ τὸν Εὐτυχέα συγχέοντες, οὔτε κατὰ τὸν Ἁλικαρνασσέα ἐλαττοῦντες, ἀλλὰ κατὰ τὸν Κύριλλον τὸν Ἀλεξανδρείας ὅτι μία φύσις τοῦ Λόγου σεσαρκωμένη».
Ἐπειδὴ δὲ ἐνταῦθα γίνεται λόγος περὶ Εὐτυχοῦς καὶ Ἁλικαρνασσέως ἐπεξηγοῦμεν, ὅτι ὁ μὲν Εὐτυχὴς ἦτο Ἀρχιμανδρίτης Μονῆς ἐν Κωνσταντινουπόλει καὶ εἶναι ἱδρυτὴς τῆς αἱρέσεως τοῦ Μονοφυσιτισμοῦ. Οὗτος ἐπρέσβευε μίαν φύσιν εἰς Χριστόν, τὴν Θείαν, ὑπὸ τῆς ὁποίας ἡ ἀνθρωπίνη φύσις ἀπερροφήθη δι᾽ ἀναμίξεως καὶ συγκράσεως, δι’ ὁ καὶ κατεδικάσθη ὑπὸ τῆς Ἁγίας Δʹ Οἰκουμενικῆς Συνόδου. Ὁ δὲ ἀποκαλούμενος Ἁλικαρνασσεὺς εἶναι ὁ Ἰουλιανὸς Ἐπίσκοπος Ἁλικαρνασσοῦ τῆς Μικρᾶς Ἀσίας. Ἦτο καὶ αὐτὸς Μονοφυσίτης, ἐγένετο δὲ ἀρχηγὸς τῆς αἱρέσεως τῶν Ἀφθαρτοδοκητῶν. Ἐπρέσβευε μίαν φύσιν εἰς Χριστόν, τὴν Θείαν, τὴν δὲ ἀνθρωπίνην ἔλεγε καὶ πρὸ τῆς Ἀναστάσεως ἄφθαρτον, ὡς κατὰ δόκησιν ἤτοι κατὰ φαντασίαν ὑπάρξασαν. Εἰς τὴν αἵρεσιν τοῦ ἀφθαρτυδοκητισμοῦ ἐξαπατηθεὶς περιέπεσεν, ὡς λέγεται, καὶ ὁ αὐτοκράτωρ Ἰουστινιανός. Ἀντίθετος πρὸς τὸν Ἀφθαρτοδοκητισμὸν κλάδος Μονοφυσιτικῆς αἱρέσεως ἦτο ὁ τοῦ ἐπίσης Μονοφυσίτου Πατριάρχου Ἀλεξανδρείας Σεβήρου, ὅστις ἐκήρυττε καὶ αὐτὸς μίαν φύσιν εἰς Χριστόν, φθαρτὴν πρὸ τῆς Ἀναστάσεως, ἕνεκα τοῦ ὁποίου οἱ ὀπαδοὶ ταύτης ἀπεκλήθησαν φθαρτολάτραι. Ἀμφότεροι κατεδικάσθησαν ὑπὸ τῆς Ἐκκλησίας. Ὁ Ὀρθόδοξος ὅρος τῆς Ἁγίας Δʹ Οἰκουμενικῆς Συνόδου περὶ τῶν δύο τοῦ Χριστοῦ φύσεων εἶναι ὁ ἑξῆς: «Ἕνα καὶ τὸν αὐτὸν (ὁμολογεῖν) Χριστόν, Υἱόν, Κύριον, Μονογενῆ, ἐν δύο φύσεσιν, ἀσυγχύτως, ἀτρέπτως, ἀδιαιρέτως ἀχωρίστως, γνωριζόμενον, οὐδαμοῦ τῆς τῶν φύσεων διαφορᾶς ἀνῃρημένης διὰ τὴν ἕνωσιν, σῳζομένης δὲ μᾶλλον τῆς ἰδιότητος ἑκατέρας φύσεως καὶ εἰς ἓν πρόσωπον καὶ μίαν ὑπόστασιν συντρεχούσης…».
Ὁ ἀρχηγὸς τῆς Ἀρμενικῆς Ἐκκλησίας φέρει τὸν τίτλον «Καθολικὸς» ἤτοι γενικός. Ὁ πλήρης τίτλος του εἶναι «Δοῦλος τοῦ Θεοῦ καὶ Πατριάρχης ὑπέρτατος καὶ Καθολικὸς ἁπάντων τῶν Ἀρμενίων». Ἕδρα αὐτοῦ νῦν εἰναι τὸ Ἐτσμιατζὶν τῆς Ἀρμενίας κείμενον εἰς τὰς ὑπωρείας τοῦ ὄρους Ἀραράτ. Ὁ Καθολικὸς τοῦ Ἐτσμιατζὶν ἰσχυρίζεται ὅτι κυβερνᾷ τὴν Ἐκκλησίαν του ἀπὸ τοῦ θρόνου τῶν Ἁγίων Ἀποστόλων Θαδδαίου καί Βαρθολομαίου. Ὁ ἑκάστοτε ἐκλεγόμενος Καθολικὸς τοῦ Ἐτσμιατζὶν δέον νὰ εἶναι Ἐπίσκοπος, παρὰ ταῦτα κατὰ τὴν ἐγκαθίδρυσιν αὐτοῦ λαμβάνει χώραν τελετὴ ὁμοία μὲ χειροτονίαν, ἐπὶ τῆς κεφαλῆς αὐτοῦ τίθεται ἡ δεξιὰ χεὶρ τοῦ Ἁγίου Γρηγορίου, θέτουν δὲ ἐπ’ αὐτοῦ τὰς χεῖρας δώδεκα Ἐπίσκοποι καὶ χρίουν αὐτὸν διὰ μύρου. Ὑπάρχει ἕνα ἀκόμη Καθολικᾶτον, τὸ τῆς Κιλικίας. Τούτου ὁ Καθολικὸς φέρει τὸν τίτλον «Δοῦλος τοῦ Θεοῦ, Πατριάρχης καὶ Καθολικὸς τῆς Μικρᾶς Ἀρμενίας καὶ τῶν Ἀρμενίων τῆς Κιλικίας, Συρίας καὶ Παλαιστίνης». Ἕδρα αὐτοῦ εἶναι νῦν ἡ παρὰ τὴν Βηρυτὸν τοῦ Λιβάνου Ἀρμενικὴ Μονὴ Antelias. Ἄλλοτε ὑπῆρχε καὶ τρίτον Καθολικᾶτον, τὸ τοῦ Ἀγδαμάρ. Μετὰ τοὺς δύο «Καθολικοὺς» ὑπάρχουν δύο ἀκόμη ἀνώτεροι κληρικοὶ φέροντες τίτλον «Πατριάρχου», ὁ μὲν εἷς Κωνσταντινουπόλεως, ὁ δὲ ἕτερος Ἱεροσολύμων. Οἱ Ἀρμένιοι τελοῦν τὴν Θείαν Εὐχαριστίαν δι’ ἀζύμου ἄρτου καὶ οἴνου μὴ μεμειγμένου μεθ’ ὕδατος. Τὸ Βάπτισμα τελεῖται διὰ τριττῆς καταδύσεως καὶ ἀναδύσεως. Αἱ χειροτονίαι Ἐπισκόπων τελοῦνται ὑπὸ μόνων τῶν Καθολικῶν. Ὁ μὲν Καθολικὸς τοῦ Ἐτσμιατζὶν τελεῖ τὰς χειροτονίας τῆς τε διοικητικῆς αὐτοῦ περιοχῆς, ὡς καὶ τῆς ἐν διασπορᾷ Ἀρμενικῆς Ἐκκλησίας, πλὴν τῆς διοικητικῆς περιοχῆς τοῦ Κιλικίας, ὁ δὲ Καθολικὸς τῆς Κιλικίας τελεῖ τὰς χειροτονίας μόνον τῆς διοικητικῆς αὐτοῦ περιοχῆς. Οἱ Πατριάρχαι καὶ οἱ λοιποὶ Ἐπίσκοποι οὐδὲν δικαίωμα χειροτονίας Ἐπισκόπων ἔχουσιν. Εἰς τὰς Ἀθήνας οἱ Ἀρμένιοι κέκτηνται Ναὸν ἐπ’ ὀνόματι τοῦ Ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Φωτιστοῦ, ὅστις τυγχάνει καὶ ἕδρα τῆς ἐν Ἑλλάδι Ἐπισκοπῆς αὐτῶν, ὑπάγεται δὲ νῦν εἰς τὸ Καθολικᾶτον Κιλικίας.
[3] Ὁ Τιριδάτης τιμᾶται ὑπὸ τῶν Ἀρμενίων ὡς Ἅγιος.
