Ὑποσημειώσεις
[1] Οὗτος ἑορτάζεται τὴν 6ην Φεβρουαρίου (βλέπε ἐν τόμῳ Βʹ τοῦ ἡμετέρου «Μεγάλου Συναξαριστοῦ τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας»). Βλέπε καὶ ἐν σελίδι 207 τοῦ ἀνὰ χεῖρας τόμου. Ἡ βίβλος τοῦ Ἁγίου τούτου Βαρσανουφίου ἐξεδόθη ἐν ἔτει 1960 ὑπὸ Σ. Σχοινᾶ ἐν Βόλῳ.
[2] Πρόκειται, ὡς φαίνεται, περὶ τοῦ Ἁγίου Μάρτυρος Εὐγενίου τοῦ ἑορταζομένου τὴν 21ην Ἰανουαρίου (βλέπε ἐν τόμῳ Αʹ τοῦ ἡμετέρου «Μεγάλου Συναξαριστοῦ τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας»).
[3] Ὁ Πυξίτης ποταμός, κατερχόμενος ἐκ τοῦ ὄρους Μελᾶ, τρέχει πλησίον τῆς Τραπεζοῦντος (Μελέτιος σελ. 527).
[4] Ὄρος Μελᾶ, ὑψηλὸν καὶ κατωφερές, ἀπέχει τῆς Τραπεζοῦντος ὥρας 12.
[5] Ἐν ᾧ τρεῖς χρόνους ὁδοιπορίαν ποιήσαντες ἔφθασαν οἱ Ὅσιοι, ὡς λέγει Διονύσιος Ἀρχιεπίσκοπος Χαλδίας ἐν τῇ Ἀκολουθίᾳ τῶν Ὁσίων.
[6] Ἡ τελευταία αὕτη ἀνοικοδόμησις τῆς Ἱερᾶς Μονῆς τῆς Παναγίας Σουμελᾶ ἐγένετο κατὰ τὸ ἔτος 644 μ.Χ. Ἔκτοτε δὲν ἐγνώρισε πλέον ἄλλην καταστροφὴν μέχρι τῶν καθ’ ἡμᾶς χρόνων, ὅτε ἐν ἔτει 1923 ἠκολούθησε τὴν γενικὴν καταστροφὴν τοῦ Ἑλληνισμοῦ τοῦ Πόντου καὶ ὁλοκλήρου τῆς Μικρᾶς Ἀσίας. Μετὰ τὴν ἐκεῖθεν ἐκρίζωσιν τοῦ Ἑλληνισμοῦ, παραχωρήσει Θεοῦ διὰ τὰς ἁμαρτίας μας, περιῆλθεν εἰς χεῖρας τῶν Τούρκων. Μετὰ τὴν ἐπανοικοδόμησίν της ὑπὸ τοῦ ἱεροῦ Χριστοφόρου, ἐπὶ ͵ασοηʹ (1278) ἔτη ἐγνώρισε πνευματικὰ μεγαλεῖα, πλούτη, δόξας καὶ τιμάς. Οἱ αὐτοκράτορες τοῦ Βυζαντίου καὶ τῆς Τραπεζοῦντος, οἱ Μεγάλοι Κομνηνοί, ἀπὸ τὸν Ἰωάννην ἕως τὸν τελευταῖον, τὸν Δαβίδ, ἔδειξαν τὴν εὐσέβειάν των προστατεύοντες τὴν Μονὴν καὶ προσφέροντες εἰς αὐτὴν πλούτη καὶ προνόμια· διότι διὰ τῶν θαυμάτων τῆς Παναγίας ἐδόξασαν τὴν λαμπρὰν αὐτῶν σταδιοδρομίαν.
Ὁ Μανουὴλ Κομνηνὸς προσέφερε Σταυρὸν μεγάλης ἀξίας μὲ Τίμιον Ξύλον. Ὁ Ἀλέξιος Κομνηνός, λυτρωθεὶς προστασίαις τῆς Θεοτόκου ἀπὸ βέβαιον πνιγμὸν καὶ κατανικήσας τοὺς ἐχθρούς του εἴς τινα ἐκστρατείαν, ἐπιστρέψας προσέφερεν εἰς τὴν Μονὴν πλούσια δῶρα, ἐπεσκεύασε τὰς παλαιὰς οἰκοδομάς, ἔκτισε νέους πύργους καὶ ἐχάρισεν εἰς αὐτὴν πλουσίας ἐκτάσεις μὲ ὅλας τὰς προσόδους αὐτῶν ὁμοῦ μὲ 48 χωρία, τὰ ὁποῖα ὑπῆρχον ἐντὸς τῆς περιοχῆς ταύτης! Ὁ Ἀλέξιος Κομνηνὸς θεωρεῖται ὡς νέος κτίτωρ τῆς Μονῆς, ἐσῴζετο δὲ ἐν αὐτῇ, μέχρι τῷ 1650 ἐπιγραφὴ λέγουσα· «Κομνηνὸς Ἀλέξιος Κτίτωρ πέφυκε τῆς Μονῆς ταύτης νέος…». Τὸ παράδειγμα τοῦ Ἀλεξίου ἠκολούθησαν πολλοὶ ἄλλοι αὐτοκράτορες καὶ ἡ Μονὴ ἔφθασε εἰς τὸν κολοφῶνα τῆς δόξης.
Δυστυχῶς τὰς ἡμέρας τῆς δόξης ἠκολούθησαν ἡμέραι δυστυχίας. Ὀκτὼ χρόνους μετὰ τὴν ἅλωσιν τοῦ Βυζαντίου, τῷ 1461, ἔπεσε καὶ ἡ Τραπεζοῦς καὶ ἐχάθη καὶ ἡ τελευταία Ἑλληνικὴ Αὐτοκρατορία τῶν Κομνηνῶν. Ἠκολούθησαν τὰ ἔτη τῆς δουλείας καὶ τῆς δυστυχίας, ἡ Μονὴ ἐκινδύνευσεν, ἀλλὰ ὡς ἀποτραβηγμένη ἀπὸ τὸν κόσμον δὲν ἐθίγη ἀπὸ τοὺς Τούρκους. Ἐκινδύνευσε σοβαρὰ τῷ 1522, ὅταν ὁ Σουλτάνος Σελὶμ ὁ Αʹ, εὑρισκόμενος εἰς κυνήγιον, εἶδε τὴν Μονήν, ἐφθόνησε τὸ μεγαλεῖόν της καὶ διέταξε τὴν καταστροφήν της. Ὅμως τὴν ἰδίαν στιγμὴν ἐκυλίσθη εἰς τὸ ἔδαφος, ἐσπάρασσε καὶ ἔβγαζεν ἀφροὺς ἀπὸ τὸ στόμα! Προσεπάθει νὰ ὁμιλήσῃ, ἀλλὰ δὲν ἠδύνατο, ἐδοκίμαζε νὰ σηκώσῃ τὰς χεῖράς του, ἀλλὰ ἔπιπτον βαρεῖαι ὡς μολύβδιναι, δὲν συνῆλθε παρὰ μόνον ὅταν ἠννόησε τὸ σφάλμα του καὶ ἐζήτησε συγχώρησιν ἀπὸ τὴν Παναγίαν! Μετὰ ἀπὸ ὀλίγας ἡμέρας ἐξέδωκε χρυσόβουλλον, ποὺ ἀνεγνώριζε καὶ ἐπεκύρωνεν ὅλα τὰ ὑπὸ τῶν Κομνηνῶν χορηγηθέντα προνόμια! Ἐπὶ πλέον διέταξε νὰ ἀνάψουν ἐμπρὸς εἰς τὴν εἰκόνα τῆς Παναγίας πέντε τεραστίας λαμπάδας, τὰς ὁποίας ἀπέστειλε (αἱ τρεῖς ἀπ’ αὐτὰς ἐσῴζοντο μέχρι τῆς ἡμέρας τῆς καταστροφῆς), ἐπρότεινε δὲ νὰ ἐπενδύσῃ τὴν σκέπην ὅλην τῆς Ἐκκλησίας μὲ ἄργυρον, κατόπιν ὅμως συστάσεως τῶν Μοναχῶν, οἱ ὁποῖοι ἐφοβοῦντο ἐπιδρομὰς ληστῶν, τὴν ἐπενέδυσε μὲ μόλυβδον.
Ὁ Σελὶμ ὁ Βʹ, ὅστις διεδέχθη τὸν πρῶτον καὶ ἄλλοι μεταγενέστεροι σουλτάνοι Μεχμὲτ (1622), Ἰμβραῒμ ὁ Αʹ (1635), Σουλεϊμὰν ὁ Βʹ (1651), Μουσταφᾶς ὁ Βʹ (1693) καὶ Μεχμὲτ ὁ Γʹ (1700), ηὐνόησαν ἀκόμη περισσότερον τὴν Μονὴν καὶ παρεχώρησαν νέα προνόμια εἰς αὐτήν. Ἀντιλαμβάνεται ὁ καθεὶς πόσον μεγάλην σημασίαν εἶχεν ἡ εὔνοια αὐτὴ τῶν σουλτάνων εἰς ἐποχὴν καθ’ ἣν ὁ Ἑλληνισμὸς ἐπιέζετο ἀπὸ τὴν πλέον μαύρην δουλείαν ποὺ ἐγνώρισέ ποτε. Ἡ Χριστιανικὴ θρησκεία καὶ ἡ Ἑλληνικὴ παιδεία παντοῦ ἐδιώκοντο καὶ μόνον εἰς τὴν Παναγίαν τοῦ Σουμελᾶ, χάρις εἰς τὰ προνόμιά της, ἐδιδάσκετο ἀπὸ τοὺς εὐσεβεῖς Μοναχοὺς καὶ διεσῴζετο εἰς τὴν μακρινὴν αὐτὴν γωνίαν ἡ παράδοσις τῆς Πίστεως τοῦ Ἔθνους, τῆς Γλώσσης, τῶν Ἠθῶν καὶ τῶν Γραμμάτων.
Ὑπὸ τὰς συνθήκας αὐτὰς διετηρήθη ἡ Μονὴ μέχρι τοῦ ἔτους 1923, ὁπότε μετὰ τὴν Ἑλληνικὴν καταστροφὴν ἐν Μικρᾷ Ἀσίᾳ ἐξεδιώχθησαν ἐκεῖθεν οἱ Μοναχοί, οἵτινες φεύγοντες ἔκρυψαν ὅ,τι ἠδύναντο ὑπὸ τὴν γῆν. Εἴς τι σημεῖον ἔκρυψαν τὰ πολυτιμότερα κειμήλια, τὴν Εἰκόνα τῆς Παναγίας, ἔργον τοῦ Εὐαγγελιστοῦ Λουκᾶ, τὸν βαρύτιμον Σταυρὸν τῶν Κομνηνῶν καὶ τὸ Εὐαγγέλιον τὸ γεγραμμένον διὰ γειρὸς τοῦ Ἁγίου Χριστοφόρου ἐπάνω εἰς πολύτιμον μεμβράνην. Μετὰ τὴν ἀποκατάστασιν τῆς Ἑλληνοτουρκικῆς φιλίας ἐν ἔτει 1931 ὁ Ἐλευθέριος Βενιζέλος, πρωθυπουργὸς τότε τῆς Ἑλλάδος, ὢν ἐνημερωμὲνος ὑπὸ τοῦ Μητροπολίτου τότε Τραπεζοῦντος Χρυσάνθου, τοῦ μετέπειτα Ἀθηνῶν, ἐπωφεληθεὶς ἐπισκέψεως τοῦ Τούρκου πρωθυπουργοῦ Ἰσμέτ Ἰνονοῦ, ἐπέτυχε τὴν χορήγησιν ἀδείας διὰ τὴν ἀποστολὴν εἰς τὴν Μονὴν Μοναχοῦ, ὅστις θὰ παρελάμβανεν ἀπὸ τῆς κρύπτης των τὰ ἐν λόγῳ κειμήλια. Τούτου ἐπιτευχθέντος, ἐπανεφέρθησαν τὰ Ἱερὰ ταῦτα κειμήλια ἐν Ἑλλάδι· καὶ ἡ μὲν Ἱερὰ Εἰκὼν ἐτοποθετήθη μετὰ βασιλικῆς μεγαλοπρεπείας εἰς ἐπὶ τούτῳ ἀνεγερθέντα ὑπὸ τῶν Ποντίων νέον Ναὸν πρὸς τιμὴν τῆς Παναγίας τοῦ Σουμελᾶ εἰς τὰς κορυφὰς τοῦ Βερμίου, εἰς Μακεδονίαν ὅπου καὶ ἀνεγείρεται νέα Μονή, ὁ δὲ Σταυρὸς τῶν Κομνηνῶν καὶ τὸ Εὐαγγέλιον τοῦ Ὁσίου Χριστοφόρου φυλάσσονται εἰσέτι εἰς τὸ Βυζαντινὸν Μουσεῖον Ἀθηνῶν.
