Ἀείποτε ἡ παροῦσα ἡμέρα, παρά τε τοῖς Χριστιανοῖς καὶ τοῖς Ἰουδαίοις, ἐθεωρεῖτο ὡς ἡ ἐπισημοτέρα πασῶν τῶν τοῦ ἔτους ὁμωνύμων ἡμερῶν καὶ ἰδιαιτέρως ἐτιμᾶτο. Καὶ παρὰ μὲν τοῖς Ἰουδαίοις ἐτιμᾶτο ὡς παραμονὴ τοῦ Πάσχα καὶ κατ’ αὐτὴν ἐθύετο ὁ τὸν Κύριον ἡμῶν Ἰησοῦν Χριστὸν συμβολίζων πασχάλιος ἀμνός, ὅστις καὶ ἐτρώγετο ἐξ ὁλοκλήρου κατὰ τὸ ἑσπέρας τῆς ἰδίας ἡμέρας, παρὰ δὲ τοῖς Χριστιανοῖς τιμᾶται δι’ αὐστηρᾶς νηστείας καὶ ἀργίας ἀπὸ πάσης ἐργασίας, ὡς ἡμέρα θυσίας τοῦ ἀληθινοῦ Ἀμνοῦ τοῦ Θεοῦ, τοῦ αἴροντος τὴν ἁμαρτίαν τοῦ κόσμου (Ἰωάν. αʹ 29), τῆς τοῦ Κυρίου δηλονότι Σταυρώσεως καὶ Ἁγία καὶ Μεγάλη ἀποκαλεῖται διὰ τὸ ἐν αὐτῇ συντελεσθὲν φρικτὸν τοῦτο γεγονός, δι’ οὗ ἡμᾶς ἐκ τῆς κατάρας ὁ Θεάνθρωπος Ἰησοῦς ὁ Σωτὴρ ἐξηγόρασεν.
Περὶ τῆς σημερινῆς ἁγίας ἡμέρας ἀρκετὰ ἐγράψαμεν καὶ κατὰ τὴν ὑποσημείωσιν τῆς χθές, σημειοῦμεν δὲ καὶ τοῦτο ἐνταῦθα, ὅτι ἡ σήμερον δέον νὰ θεωρῆται ἀναμφιβόλως ὡς ἡμέρα τῆς θυσίας τοῦ Ἑβραϊκοῦ Πάσχα, τοῦ πασχαλίου τοὐτέστιν ἀμνοῦ, ὡς λίαν σαφῶς προκύπτει τοῦτο ἀπὸ τὴν διήγησιν τοῦ ἠγαπημένου Μαθητοῦ. Αἱ φράσεις· «ἦν δὲ πρωῒ καὶ αὐτοὶ οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ πραιτώριον, ἵνα μὴ μιανθῶσιν, ἀλλ’ ἵνα φάγωσι τὸ πάσχα» (Ἰωάν. ιηʹ 28) καί· «ἦν δὲ Παρασκευὴ (παρομονὴ) τοῦ Πάσχα, ὥρα δὲ ὡσεὶ ἕκτη» (αὐτ. ιθʹ 14), οὐδεμίαν ἐπιτρέπουν ἀμφισβήτησιν περὶ τοῦ ὅτι ἡ παροῦσα ἡμέρα ἦτο ἡ ἡμέρα τῆς θυσίας τοῦ ἀμνοῦ, ἡ 14η Νισάν, κατὰ τὸ ἑσπέρας τῆς ὁποίας ἔτρωγον τὸ Πάσχα (τὸν ἀμνὸν) καὶ τὰ ἄζυμα καὶ ὄχι ἡ χθεσινή, ἥτις κατ’ ἀκολουθίαν ἦτο ἡ 13η Νισάν. Πῶς ὅμως οἱ τρεῖς συνοπτικοὶ Εὐαγγελισταὶ Ματθαῖος, Μάρκος καὶ Λουκᾶς τὴν χθεσινὴν ἡμέραν ὀνομάζουν πρώτην τῶν ἀζύμων, μάλιστα δὲ ὁ Λουκᾶς παρέχει καὶ τὴν διασάφησιν· «ἐν ᾗ ἔδει θύεσθαι τὸ Πάσχα» (Λουκ. κβʹ 7); Ἀδύνατον εἶναι εἰς ἡμᾶς νὰ ἑρμηνεύσωμεν ἄλλως τὴν ὑπόθεσιν, παρ’ ὅτι πρώτην τῶν ἀζύμων ἐννοοῦν οἱ Ἅγιοι Εὐαγγελισταὶ τὴν πρὸ τῶν ἀζύμων ἡμέραν. Οὐδεὶς ἄλλως τε ἑρμηνευτὴς τοῦ ζητήματος τούτου δύναται νὰ εἶναι ἀξιοπιστότερος τοῦ ἠγαπημένου Ἰωάννου, ὅστις καὶ αὐτόπτης ὑπῆρξε καὶ ἔζησε τὴν ὑπόθεσιν καὶ περιγράφει ταύτην διὰ περιγραφῆς, ἥτις οὐδεμίαν ἐπιδέχεται ἀμφισβήτησιν. Ἐπειδὴ δὲ καὶ τῶν ἄλλων Εὐαγγελιστῶν ἡ περιγραφὴ ἀναμφισβήτητος τυγχάνει, λογικὸν εἶναι νὰ ἐννοήσωμεν, ὅτι πρώτην τῶν ἀζύμων ὀνομάζουν οὗτοι τὴν χθεσινὴν ἡμέραν, διότι τὸ ἑσπέρας τῆς Πέμπτης, καθ’ ἣν συνετελέσθη ὁ Μυστικὸς Δεῖπνος ἀνῆκεν ἑορτολογικῶς, κατὰ τὴν συνήθειαν τῶν Ἑβραίων, εἰς τὴν ἀκολουθοῦσαν Παρασκευήν, ἥτις καὶ πράγματι ἦτο ἡ πρώτη τῶν ἀζύμων. Περὶ τοῦ ὅτι δὲ ἡ σήμερον Παρασκευή, καθ’ ἣν ἡ φρικτὴ ἐπὶ τοῦ Γολγοθᾶ Θεοκτονία συνετελέσθη, ἦτο ἡ παραμονὴ τοῦ ἑβραϊκοῦ Πάσχα οὐδεὶς ἐκ τῶν Εὐαγγελιστῶν διαφωνεῖ, ἀλλὰ πάντες ἀπὸ συμφώνου τοῦτο βεβαιοῦσιν (Ματθ. κζʹ 62, Μάρκ. ιεʹ 42, Λουκ. κγʹ 54, Ἰωάν. ιθʹ 14).
Τὴν σημερινὴν ἁγίαν ἡμέραν ἀείποτε οἱ Χριστιανοὶ ἑώρταζον μετ’ ἰδιαιτέρας εὐλαβείας καὶ συνοχῆς καρδίας, ἀλλὰ καὶ ἀναπτερουμένης ἐλπίδος ἐπὶ τῇ προσδοκίᾳ τοῦ λυτρωμοῦ, διὰ τοῦ ἐκχυθέντος ἐπὶ τοῦ Σταυροῦ θείου Αἵματος καὶ τῇ προσεγγίσει τῆς νικηφόρου Ἀναστάσεως. Ἡ κατὰ τὴν παροῦσαν ἡμέραν ψαλλομένη «Ἀκολουθία τῶν Ἁγίων καὶ ἀχράντων Παθῶν τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ» τυγχάνει ἐκ τῶν πλέον κατανυκτικῶν, ἀλλὰ καὶ ἀρχαιοτέρων Ἀκολουθιῶν τῆς ὅλης ἐκκλησιαστικῆς ποιήσεως. Ὁ πυρὴν αὐτῆς, ὡς ἄριστα ἀποφαίνεται ὁ καθηγητὴς Εὐάγγελος Θεοδώρου ἐν τῷ ἔργῳ αὐτοῦ «Ἡ Μορφωτικὴ ἀξία τοῦ ἰσχύοντος Τριῳδίου» (σελ. 55), ἀνάγεται εἰς τοὺς πρώτους Χριστιανικοὺς αἰῶνας. Συγκεκριμένως ὡς ἑξῆς ἀναπτύσσει τὸ σημεῖον τοῦτο ὁ καθηγητής:
«Εἶναι λίαν οἰκοδομητικὸν τὸ νὰ γνωρίζῃ σαφῶς ὁ πιστός, ὅτι ὁ πυρὴν τῆς Ἀκολουθίας ταύτης ἀνάγεται εἰς τὴν ἀρχαίαν ἱεροσολυμιτικὴν λειτουργικὴν πρᾶξιν, τοῦθ’ ὅπερ ἀποτελεῖ νέαν πιστοποίησιν τῆς ἀληθείας, ὅτι ἐν τοῖς σπουδαιοτάτοις σταθμοῖς τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ ἔτους διατηρεῖται παλαιότατον λειτουργικὸν ὑλικόν. Ἡ περὶ ἧς ὁ λόγος ἀρχαία ἱεροσολυμιτικὴ λειτουργικὴ πρᾶξις περιελάμβανε τρία τμήματα ἤτοι αʹ) τὴν μετ’ ᾀσμάτων, ἀναγνωσμάτων καὶ προσευχῶν νυκτερινὴν λιτανείαν, ἥτις ἐκκινοῦσα ἐκ τοῦ ὄρους τῶν ἐλαιῶν κατέληγεν εἰς τὸν ἐπὶ τοῦ τάφου τοῦ Κυρίου ναόν, βʹ) τὴν προσκύνησιν τῶν λειψάνων τοῦ Σταυροῦ καὶ γʹ) τὰ ἐπὶ τοῦ τόπου τῆς Σταυρώσεως λεγόμενα ἀναγνώσματα καὶ προσευχάς. Ἡ ἱεροσολυμιτικὴ λειτουργικὴ πρᾶξις αὕτη, ὑπὸ τὴν ἐπίδρασιν τοῦ Βυζαντινοῦ Τυπικοῦ, ὡδήγησεν εἰς τὴν κατὰ τὸν Θʹ αἰῶνα διαμόρφωσιν ἐν Κωνσταντινουπόλει τῆς σημερινῆς «Ἀκολουθίας τῶν Παθῶν», ἐν τῇ ὁποίᾳ τὰ ἀντίφωνα, τὰ καθίσματα, αἱ ἀναγιγνωσκόμεναι 12 Εὐαγγελικαὶ περικοπαὶ καὶ ἡ δραματικὴ δομὴ τῶν ὕμνων ὑποβοηθοῦσι τὴν Ἐκκλησίαν, ὡς λέγει ὁ Heiler, ἵνα βυθισθῇ «εἰς τὸ βαθύτατον μυστήριον τῶν παθῶν καὶ τοῦ θανάτου τοῦ Λυτρωτοῦ».
Ἅπασα ἡ Ἀκολουθία τῶν Ἁγίων καὶ Ἀχράντων Παθῶν τοῦ Κυρίου εἶναι συνυφασμένη μὲ τὸν Ὄρθρον τῆς ἡμέρας, ὅστις κατ’ ἐπικρατήσασαν ἐν ταῖς πόλεσι συνήθειαν ψάλλεται κατὰ τὴν νύκτα τῆς Πέμπτης πρὸς τὴν Παρασκευήν. Κατ’ αὐτὴν ἀναγινώσκονται τὰ 12 Εὐαγγέλια, διάφορα ᾄσματα, ὧν τὰ 15 εἶναι ἀντίφωνα, ὁ Κανὼν κ.λ.π. Μετὰ τὴν ἀνάγνωσιν τοῦ πέμπτου Εὐαγγελίου καὶ τοῦ ιδʹ (14ου) ἀντιφώνου γίνεται ἐκ τοῦ ἱεροῦ ἡ ἔξοδος τοῦ Ἐσταυρωμένου ἐκφωνοῦντος τοῦ φέροντος αὐτὸν Ἱερέως τὸ ιεʹ (15ου) ἀντίφωνον «Σήμερον κρεμᾶται ἐπὶ ξύλου, ὁ ἐν ὕδασι τὴν γῆν κρεμάσας…». Τοποθετεῖται δὲ οὗτος ἐν τῷ μέσῳ τοῦ Ναοῦ πρὸς προσκύνησιν. Τὴν πρωΐαν ἀναγινώσκονται αἱ ὧραι, κατὰ δὲ τὸν Ἑσπερινόν, μετὰ τὴν ἀνάγνωσιν τοῦ Εὐαγγελίου, γίνεται ἡ ἀποκαθήλωσις. Εἶτα γίνεται ἐν πομπῇ ἡ ἐκ τοῦ ἱεροῦ Βήματος ἔξοδος τοῦ Ἐπιταφίου, ὅστις καὶ τοποθετεῖται ἐν τῷ μέσῳ τοῦ Ναοῦ. Κατὰ τὴν σήμερον δὲν τελεῖται θεία Λειτουργεία, πλὴν μιᾶς καὶ μόνης ἐν τῷ Παναγίῳ Τάφῳ.