Ὅπως ἤδη ἐν τοῖς προλαβοῦσιν ἐσημειώσαμεν, ἀπὸ τῆς σήμερον εἰσερχόμεθα εἰς τὸ κρίσιμον τριήμερον τῶν Παθῶν τοῦ Κυρίου, ὅπερ ἀποτελεῖ τὸν ἀρχικὸν πυρῆνα τοῦ ὅλου Τριῳδίου, ἅμα δὲ καὶ τὸ κορύφωμα αὐτοῦ. Ἤδη κατὰ τὴν σήμερον, ὡς ἐν ἐπικεφαλίδι τοῦ Συναξαρίου ἀναγινώσκομεν, ἑορτάζομεν τὸν Ἱερὸν Νιπτῆρα, τὸν Μυστικὸν Δεῖπνον, ἐν ᾧ καὶ ἡ παράδοσις τοῦ φρικτοῦ μυστηρίου τῆς θείας Εὐχαριστίας, τὴν ὑπερφυᾶ προσευχὴν καὶ τὴν προδοσίαν αὐτήν. Ἐν τῷ Ὁδοιπορικῷ τῆς Αἰθερίας, περὶ οὗ ἀρκούντως ἐν τοῖς προλαβοῦσιν ἐποιησάμεθα τὸν λόγον, περιγράφεται ἐν λεπτομερείᾳ ὁ τρόπος τοῦ ἑορτασμοῦ τῶν Ἁγίων τούτων ἑορτῶν κατὰ τοὺς πρώτους ἐκείνους χριστιανικοὺς αἰῶνας, ἀριδήλως οὕτω διαπιστουμένου τοῦ γεγονότος, ὅτι ἀπὸ ἐκείνης ἤδη τῆς ἐποχῆς ἦτο ὠργανωμένη ἐν τῇ Χριστιανικῇ Ἐκκλησίᾳ ἡ τήρησις αὐτῶν.

Ἐκ τῶν ἱερῶν γεγονότων, ὧν τὴν ἀνάμνησιν ποιούμεθα σήμερον, πρῶτον κατὰ σειρὰν ἀναφέρεται τὸ τῆς νίψεως τῶν ποδῶν τῶν Μαθητῶν ὑπὸ τοῦ Κυρίου τῆς δόξης, διότι οὕτω καὶ τὰ πράγματα ἠκολούθησαν. Πρῶτον δηλαδὴ ἔνιψεν ὁ Κύριος τοὺς πόδας τῶν Μαθητῶν καὶ κατόπιν συνέφαγον ἐν τῷ Δείπνῳ. Ὑπάρχουν καὶ οἱ φρονοῦντες, ὅτι ἡ νίψις ἐγένετο μετὰ τὸν Δεῖπνον, ἀλλὰ τοῦτο δὲν εὐσταθεῖ. Ἡ νίψις τῶν ποδῶν τῶν ἀπὸ μακρᾶς ὁδοιπορίας ἐρχομένων ἦτο παλαιότατον ἔθιμον ἐν τῇ Ἀνατολῇ, ἐνηργεῖτο δὲ μερίμνῃ τοῦ φιλοξενοῦντος οἰκοδεσπότου ὑπὸ τῶν δούλων αὐτοῦ πρὸ τῆς συνεστιάσεως. Πᾶσα ὅμως ἐνέργεια τόσον ὡς πρὸς τὴν νίψιν τῶν ποδῶν τῶν φιλοξενουμένων, ὅσον καὶ ὡς πρὸς τὴν σειρὰν κατατάξεως αὐτῶν ἐν τῇ τραπέζῃ τοῦ δείπνου ἐνηργεῖτο βάσει τῆς ἀρχῆς τῆς ἱεραρχίας, εἰς τὴν τήρησιν τῆς ὁποίας οἱ ἀνατολικοὶ λαοὶ ἦσαν ἀπολύτως προσηλωμένοι. Ἐνταῦθα πρὸς κατάπληξιν πάντων, ὁ Δεσπότης τοῦ παντός, ἵνα διδάξῃ ἡμῖν τὴν ταπείνωσιν, παραθεωρῶν τὴν ἰδικήν του παντοβασιλικὴν μεγαλειότητα, περιζωσθεὶς λεντίῳ, νίπτει αὐτοπροσώπως τοὺς πόδας τῶν Μαθητῶν, μεθ’ ὧν καὶ αὐτοῦ τοῦ προδότου του Ἰούδα. Τοῦτο σημαίνει ὅτι δὲν εἶναι μόνον ἡ σάρκωσις καὶ τὸ πάθος ἐκεῖνα τὰ ὁποῖα συνιστοῦν καὶ ἀποδεικνύουν τὴν ὑπὲρ τῆς σωτηρίας ἡμῶν ταπείνωσιν τοῦ Θεανθρώπου, ἀλλὰ καὶ ὁλόκληρος ἡ ζωή του καὶ μάλιστα ἡ πρᾶξις αὕτη τοῦ Νιπτῆρος. Τὸ ἀφθάστου ψυχικοῦ μεγαλείου γεγονὸς τοῦτο ἐκτιμῶσα ἡ Μήτηρ ἡμῶν Ἐκκλησία ὥρισε κατὰ τὴν σήμερον τὴν ἀνάμνησιν αὐτοῦ, πλεῖστοι δὲ ρητορικοὶ κάλαμοι ἐξύμνησαν τοῦτο, δεῖγμα τῶν ὁποίων ἀποτελεῖ ὁ ἐν ταῖς σελίσι 523-532 παρατιθέμενος λόγος Μακαρίου τοῦ Πατμίου εἰς τὸν Ἱερὸν Νιπτῆρα.

Τὴν σημασίαν τοῦ Νιπτῆρος ἡρμήνευσεν εὐθὺς αὐτὸς οὗτος ὁ Κύριος, εἰπὼν πρὸς τοὺς Μαθητὰς αὐτοῦ· «Γινώσκετε τί πεποίηκα ὑμῖν; Ὑμεῖς φωνεῖτε με ὁ Διδάσκαλος, καὶ ὁ Κύριος, καὶ καλῶς λέγετε· εἰμὶ γάρ. Εἰ οὖν ἐγὼ ἔνιψα ὑμῶν τοὺς πόδας ὁ Κύριος καὶ ὁ Διδάσκαλος καὶ ὑμεῖς ὀφείλετε ἀλλήλων νίπτειν τοὺς πόδας. Ὑπόδειγμα γὰρ δέδωκα ὑμῖν, ἵνα καθὼς ἐγὼ ἐποίησα ὑμῖν καὶ ὑμεῖς ποιῆτε» (Ἰωάν. ιγʹ 12-15). Ὁποία ἄκρα ταπείνωσις! Ὁ περιβάλλων τὸν οὐρανὸν μὲ νεφέλας, ὁ περιβαλλόμενος τὸ φῶς ὡς ἱμάτιον, ἐκδύεται τὰ ἱμάτια αὑτοῦ καὶ περιζώννυται λέντιον, ὁ διὰ τῶν νεφελῶν συνέχων καὶ συγκρατῶν τὸ ὑπερῷον ὕδωρ, ὁ τὰς θαλάσσας ἀναχαιτίζων καὶ τὰς ἀβύσσους χαλιναγωγῶν, βάλλει ὕδωρ εἰς τὸν νιπτῆρα καὶ πλύνει τοὺς πόδας τῶν πτωχῶν μαθητῶν καὶ κάμπτει γόνυ πρὸ αὐτῶν Ἐκεῖνος, ἐνώπιον τοῦ ὁποίου πᾶν γόνυ κάμπτει «ἐπουρανίων καὶ ἐπιγείων καὶ καταχθονίων!» (Φιλιπ. βʹ 10). Τὸ ὕψος τοῦτο τῆς ταπεινώσεως τοῦ Κυρίου ἀποθαυμάζων καὶ ὁ θεῖος Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος καλεῖ ἡμᾶς εἰς ἐπισταμένην αὐτοῦ μελέτην λέγων· «Ὅρα πῶς οὐ τῷ νίψαι μόνον, ἀλλὰ καὶ ἑτέρως τὸ ταπεινὸν ἐνδείκνυται. Οὐ γὰρ πρὶν ἢ κατακλιθῆναι ἀλλὰ μετὰ τὸ ἀναπεσεῖν πάντας, τότε ἀνέστη. Ἔπειτα οὐδὲ ἁπλῶς νίπτει, ἀλλὰ τὰ ἱμάτια ἀποτιθέμενος. Καὶ οὐδὲ μέχρι τούτων ἔστη, ἀλλὰ καὶ λέντιον διεζώσατο. Καὶ οὐδὲ τούτῳ ἠρκέσθη, ἀλλὰ καὶ αὐτὸς ἐγέμισε, καὶ οὐχ ἑτέρῳ πληρῶσαι ἐκέλευσεν, ἀλλὰ πάντα αὐτὸς ἐργάζεται ταῦτα, διὰ πάντων δεικνὺς ὅτι οὐκ ἀφοσιουμένους δεῖ ποιεῖν τὰ τοιαῦτα, ὅταν εὐ ποιῶμεν, ἀλλὰ μετὰ πάσης προθυμίας» (Ἑλλ. Πατρολ. Migne τόμ. 59ος, στ. 383). Ταῦτα καὶ τὰ τοιαῦτα περὶ τοῦ Ἱεροῦ Νιπτῆρος διακηρύττουν οἱ θεῖοι Πατέρες καὶ ταῦτα ὁμολογεῖ ἡ Ἁγία Μήτηρ ἡμῶν, ἡ Ὀρθόδοξος Ἀνατολικὴ Ἐκκλησία, τοὐτέστιν, ὅτι κεντρικὸς σκοπὸς τοῦ Νιπτῆρος εἶναι ἡ διά τε τῶν λόγων καὶ τῶν ἔργων διδασκαλία τοῦ Κυρίου περὶ ταπεινοφροσύνης. Οἱ Λατῖνοι ὅμως παρερμηνεύοντες καὶ τοῦτο λέγουν ὅτι ὁ Νιπτὴρ εἶναι ἰδιαίτερον Μυστήριον. Παραγνωρίζουν δηλαδὴ τὸν κεντρικὸν σκοπὸν καὶ κρατοῦν τὸν τύπον καὶ μόνον, ἤτοι τὴν νίψιν τῶν ποδῶν, πέραν ὅμως τῆς τυπικῆς ἀπομιμήσεως δεσπόζει ἡ ἀνάγκη τῆς ἐφαρμογῆς τοῦ νοήματος. Νὰ μὴ ἐξετάζωμεν τοὐτέστι τὸ «τὶς ἂν εἴη μείζων (Λουκ. θʹ 46), ὅπερ καὶ τὴν Ἐκκλησίαν τοῦ Χριστοῦ διῄρεσε καὶ τοὺς πάντας εἰς πάντα καιρὸν ἀναστατώνει, ἀλλὰ νὰ ἐφαρμόζωμεν ἐν τῷ βίῳ ἡμῶν τὸ «ὑμεῖς ὀφείλετε ἀλλήλων νίπτειν τοὺς πόδας» (Ἰωάν. ιγʹ 14).

Τὴν σημασίαν τοῦ Νιπτῆρος ἐκτιμῶσα ἡ μήτηρ ἡμῶν Ἐκκλησία ἔταξε κατὰ τὴν σήμερον τὴν ἀνάμνησιν αὐτοῦ. Ἔν τισι κατὰ τόπους Ἐκκλησίαις καὶ κατὰ διαφόρους καιροὺς ἡ τελετὴ τοῦ Νιπτῆρος ἔλαβεν ἰδιαιτέραν ἔξαρσιν. Τὸ πάλαι, κατὰ τὴν ἡμέραν ταύτην, εἰς τοὺς καθεδρικοὺς Ναοὺς καὶ εἴς τινας Μονὰς ἡ τελετὴ αὕτη ἐγίνετο ὡς ἑξῆς: Ὁ Ἀρχιερεὺς ἢ ὁ Προεστὼς τῆς Μονῆς, ὡς φέρων τὸν τύπον τοῦ Χριστοῦ, ἔνιπτε τοὺς πόδας δώδεκα Ἱερέων ἢ Μοναχῶν· κατὰ δὲ τοὺς κατόπιν χρόνους ἐν Κωνσταντινουπόλει ἐτελεῖτο ἡ τελετὴ τοῦ Νιπτῆρος ἐν τῷ παλατίῳ, ἔνθα ὁ Αὐτοκράτωρ ἔνιπτε τοὺς πόδας δώδεκα πτωχῶν. Ἐκ τοῦ Βυζαντίου τὸ ἔθιμον τοῦτο μετεφέρθη εἰς διαφόρους ἡγεμονικοὺς οἴκους τῆς Εὐρώπης, διετηρήθη δὲ ἐπὶ πολλοὺς αἰῶνας. Σήμερον τελεῖται εἰς ἐλαχίστας Μονάς, ὧν μία ἡ ἐν Πάτμῳ Μονὴ τοῦ Θεολόγου καὶ ἐν Ἱεροσολύμοις ἔνθα ὁ Πατριάρχης μετὰ τὴν θείαν Λειτουργίαν, παρακολουθούμενος ὑπὸ ἕνδεκα ἀρχιμανδριτῶν ἐνδεδυμένων τὴν ἱερὰ αὑτῶν στολήν, τελεῖ τὴν τελετὴν τοῦ Νιπτῆρος ἐν τῇ λεγομένῃ Ἁγίᾳ Αὐλῇ, τῇ κειμένῃ ἔξωθεν τοῦ Ναοῦ τῆς Ἀναστάσεως, τοῦ πανσέπτου ἐκείνου Ναοῦ, ὅστις περικλείει ἐντὸς αὐτοῦ τὰ ἀντικείμενα τῶν ἱερωτάτων πόθων σύμπαντος τοῦ χριστιανικοῦ κόσμου.

Ἡ τελετὴ γίνεται κατὰ τὸν ἑξῆς τρόπον: Ἀφοῦ ὁ χορὸς τελειώσῃ σχετικὰ πρὸς τὴν τελετὴν ᾄσματα, ὁ Ἀρχιδιάκονος ἀναγινώσκει τὰ ἀφηγηματικὰ μέρη τῶν διὰ τὴν τελετὴν ταύτην ὡρισμένων ἱερῶν Εὐαγγελίων. Ἀλλὰ πρὸς παντελῆ παρομοίωσιν ἡ ἀνάγνωσις τοῦ Εὐαγγελίου περιέρχεται, ἐν εἴδει διαλόγου, ἐκ τοῦ στόματος τοῦ Διακόνου εἰς τὰ χείλη τοῦ Πατριάρχου καὶ τῶν Ἀρχιμανδριτῶν, τοῦ Πρεσβυτέρου αὐτῶν παριστῶντος τὸν Πέτρον καὶ λέγοντος τοὺς λόγους ἐκείνου. Καὶ ὅταν ὁ Διάκονος ἀναγινώσκῃ τὸ μέρος, ἔνθα ἀναφέρεται, ὅτι ὁ Ἰησοῦς ἐγείρεται καὶ ἀποθέσας τὰ ἱμάτια αὑτοῦ ἤρχισε νὰ νίπτῃ τοὺς πόδας τῶν Μαθητῶν, ὁ Πατριάρχης ἀποθέτει τὴν χρυσοΰφαντον αὑτοῦ στολὴν καὶ ζωσθεὶς λέντιον πρὸ τῶν Ἱερέων, τῶν παριστώντων τοὺς Ἀποστόλους, γονυπετεῖ καὶ νίπτει τοὺς πόδας αὐτῶν.

Μετὰ τὸν Νιπτῆρα ἐπηκολούθησεν ὁ Δεῖπνος, κατὰ τὸν ὁποῖον ἐγένετο ἡ παράδοσις τοῦ φρικτοῦ Μυστηρίου τῆς Θείας Εὐχαριστίας, εἶτα ἡ ὑπερφυὴς καὶ ἐναγώνιος Προσευχή, καὶ τέλος ἡ Προδοσία καὶ σύλληψις τοῦ Θεανθρώπου. Τὰ περὶ τούτων ἐκτενῶς ἐκτίθενται ἐν τῷ Συναξαρίῳ καὶ τοῖς παρατιθεμένοις ἐν συνεχείᾳ λόγοις. Ἐκεῖνο τὸ ὁποῖον ἐπιβάλλεται νὰ ἐξετάσωμεν ἐνταῦθα ἰδιαιτέρως εἶναι ὁ ἀκριβὴς προσδιορισμὸς τοῦ χρόνου καθ’ ὃν ἔλαβε χώραν ὁ Δεῖπνος καὶ τὸ εἶδος τοῦ ἄρτου τῆς Θείας Εὐχαριστίας. Τὸ ζήτημα δὲν εἶναι ἁπλοῦν, ἀλλὰ μάλιστα ἐκ τῶν πλέον ἀκανθωδεστέρων. Ἡ ὑπὸ τῶν Δυτικῶν ἐσφαλμένη ἑρμηνεία, ἀρξαμένης τῆς δευτέρας ἀπὸ Χριστοῦ χιλιετηρίδος, περὶ τοῦ χρόνου καθ’ ὃν ἔλαβε χώραν ὁ Μυστικὸς Δεῖπνος, ἔσχεν ὡς ἀποτέλεσμα τὴν ὑπὸ τούτων καινοτομίαν τῆς εἰσαγωγῆς τῶν ἀζύμων ἐν τῷ μυστηρίῳ τῆς θείας Εὐχαριστίας. Συνεπείᾳ τῆς καινοτομίας ταύτης προεκλήθη ἡ μεταξὺ Ἀνατολῆς καὶ Δύσεως διάστασις καὶ ὁ χωρισμὸς τῶν Ἐκκλησιῶν αὐτῶν ἀπ’ ἀλλήλων. Συγκεκριμένως τὸ πρόβλημα ὑπῆρξεν ἐὰν ἐν τῷ Μυστικῷ Δείπνῳ ἐχρησιμοποιήθη ἔνζυμος ἢ ἄζυμος ἄρτος. Ἔπρεπεν οἱ Δυτικοὶ νὰ σεβασβοῦν τὴν χιλιετῆ μέχρι τότε παράδοσιν καὶ πρᾶξιν τῆς Ἐκκλησίας, τὴν ὁποίαν καὶ αὐτὴ ἡ Ρωμαϊκὴ Ἐκκλησία ἐφήρμοζε καὶ νὰ μὴ προέβαινον εἰς τὴν καινοτομίαν. Ἑνὸς ὅμως κακοῦ δοθέντος μυρία ἕπονται. Ποῦ δὲ ὠφείλετο ἡ περὶ ἐνζύμου ἢ ἀζύμου ἄρτου συζήτησις; Εἰς τὸ ἂν ὅτε ἐπετελέσθη ὁ Δεῖπνος ἦτο ἡ δεκάτη τρίτη ἢ ἡ δεκάτη τετάρτη Νισάν. Ἐὰν ἦτο ἡ δεκάτη τρίτη, ὅπως ὑποστηρίζεται ὑπὸ τῶν Συναξαριστῶν καὶ ὑπὸ τῶν περισσοτέρων ἑρμηνευτῶν, συνάγεται, ὅτι ἐπρόκειτο περὶ συνήθους δείπνου καὶ ἐγένετο χρῆσις ἐνζύμου ἄρτου, ἐὰν ἦτο ἡ δεκάτη τετάρτη, ὅπως ὑπὸ ἄλλων τινῶν ὑποστηρίζεται καὶ ὅπερ ἐκ τῶν πραγμάτων ἀποδεικνύεται ἀδύνατον, τότε ἐπρόκειτο περὶ τοῦ πασχαλίου δείπνου καὶ ἐγένετο χρῆσις ἀζύμου ἄρτου. Σφάλλονται ὅμως βαρύτατα ἡ τὴν δευτέραν ταύτην ἄποψιν ὑποστηρίζοντες, διότι δὲν ἦτο δυνατὸν νὰ σφάλλεται ἡ ἀπ’ ἀρχῆς παράδοσις τῆς Ἐκκλησίας ἐπὶ τοῦ ἱερωτάτου τῶν Μυστηρίων αὐτῆς καὶ νὰ χρειασθοῦν χίλια ἔτη διὰ νὰ διορθωθῇ ἀπὸ τοὺς δοκησισόφους τῆς Δύσεως. Ἂς ἐξετάσωμεν ὅμως ἀπ’ ἀρχῆς τὴν ὑπόθεσιν.

Κατὰ τὰς διατάξεις τοῦ Μωσαϊκοῦ Νόμου (Ἐξ. ιβʹ 3-28, Ἀριθμ. κηʹ 1618, Δευτ. ιϛʹ 2-8), τὸ Πάσχα τῶν Ἑβραίων, ὅπερ ἑωρτάζετο ὑπ’ αὐτῶν πρὸς ἀνάμνησιν τῆς ἀπελευθερώσεώς των ἀπὸ τῆς δουλείας τῆς Αἰγύπτου καὶ τῆς διαβάσεως τῆς Ἐρυθρᾶς θαλλάσης (Πάσχα σημαίνει διάβασις), ἐτελεῖτο ὡς ἑξῆς. Τὸ ἀπόγευμα τῆς 14ης τοῦ μηνὸς Νισὰν ἐσφάζετο ὁ εἰδικῶς πρὸς τοῦτο ἐκτρεφόμενος ἀμνός, ὁ καλούμενος πασχάλιος ἀμνός· «Πρόβατον τέλειον, ἄρσεν, ἐνιαύσιον ἔσται ὑμῖν… διατετηρημένον ἕως τῆς τεσσαρασκαιδεκάτης τοῦ μηνὸς τούτου καὶ σφάξουσιν αὐτὸ πᾶν τὸ πλῆθος συναγωγῆς υἱῶν Ἰσραὴλ πρὸς ἑσπέραν» (Ἐξ. ιβʹ 5-6). Ὁ ἀμνὸς οὗτος ἐσυμβόλιζε τὸν ἀληθινὸν Ἀμνόν, τὸν Κύριον ἡμῶν Ἰησοῦν Χριστόν, τὸν αἴροντα τὴν ἁμαρτίαν τοῦ κόσμου, ὅστις ἔμελλε νὰ θανατωθῇ τὴν αὐτὴν ἡμέραν καὶ ὥραν ὑπὲρ τῆς τοῦ κόσμου σωτηρίας. Ἐψήνετο δὲ ὁ ἀμνὸς εἰς τὴν πυρὰν καὶ ὅταν ἐνύκτωνεν ἐτρώγετο ὁμοῦ μὲ ἄζυμα καὶ πικρίδας. Ἔπρεπε δὲ νὰ μὴ συντριβῇ ἀπ’ αὐτοῦ οὐδὲν ὀστοῦν· «καὶ φάγονται τὰ κρέα τῇ νυκτὶ ταύτῃ ὀπτὰ πυρὶ καὶ ἄζυμα ἐπὶ πικρίδων… καὶ ὀστοῦν οὐ συντρίψετε ἀπ’ αὐτοῦ» (αὐτ. 8-10). Προσετίθετο δὲ ἐν τῷ Νόμῳ καὶ ὁ τρόπος μὲ τὸν ὁποῖον ἔπρεπε νὰ φαγωθῇ ὁ ἀμνός· «Οὕτω δὲ φάγεσθε αὐτό, αἱ ὀσφύες ὑμῶν περιεζωσμέναι, καὶ τὰ ὑποδήματα ἐν τοῖς ποσὶν ὑμῶν καὶ αἱ βακτηρίαι ἐν ταῖς χερσὶν ὑμῶν καὶ ἔδεσθε αὐτὸ μετὰ σπουδῆς· πάσχα ἐστὶ Κυρίῳ» (αὐτ. 11).

Διήρκει δὲ ὁ ἑορτασμὸς τοῦ Πάσχα ἀπὸ τῆς ἑσπέρας τῆς δεκάτης τετάρτης Νισὰν μέχρι τῆς ἑσπέρας τῆς εἰκοστῆς πρώτης τοῦ αὐτοῦ μηνός· «ἐναρχόμενοι τῇ τεσσαρασκαιδεκάτῃ ἡμέρᾳ τοῦ μηνὸς τοῦ πρώτου ἀφ’ ἑσπέρας ἔδεσθε ἄζυμα ἕως ἡμέρας μιᾶς καὶ εἰκάδος (21ης) τοῦ μηνός, ἕως ἑσπέρας· ἑπτὰ ἡμέρας ζύμη οὐχ εὑρεθήσεται ἐν ταῖς οἰκίαις ὑμῶν· πᾶς ὃς ἂν φάγῃ ζυμωτὸν ἐξολοθρευθήσεται ἡ ψυχὴ ἐκείνη ἐκ συναγωγῆς Ἰσραὴλ» (αὐτ. 18-19). Ἑωρτάζετο δὲ ἡ πρώτη καὶ κυρία τοῦ Πάσχα ἡμέρα, ἤτοι ἡ 15η Νισὰν καὶ ἡ ἑβδόμη ἡμέρα τοῦ Πάσχα, ἤτοι ἡ 21η Νισάν, διὰ τελείας ἀποχῆς ἀπὸ πάσης ἐργασίας· «Καὶ ἡ ἡμέρα ἡ πρώτη κληθήσεται ἁγία, καὶ ἡ ἡμέρα ἡ ἑβδόμη κλητὴ ἁγία ἔσται ὑμῖν· πᾶν ἔργον λατρευτὸν οὐ ποιήσετε ἐν αὐταῖς» (Ἐξ. ιβʹ 16).

Τὰς διατάξεις ταύτας τοῦ Μωσαϊκοῦ Νόμου ἔχοντες ὑπ’ ὄψει καὶ τὴν ὅλην ροὴν τῶν σχετικῶν μὲ τὸ Πάθος τοῦ Κυρίου γεγονότων, ὡς ταῦτα περιγράφονται καὶ ὑπὸ τῶν τεσσάρων Εὐαγγελιστῶν, εὐχερὲς εἶναι νὰ ἐννοήσωμεν ὅτι ἡ Μεγάλη Πέμπτη ἦτο ἡ δεκάτη τρίτη Νισὰν κατὰ τὸ ἑσπέρας τῆς ὁποίας ἔλαβε χώραν ὁ Μυστικὸς Δεῖπνος, ἡ Μεγάλη Παρασκευὴ ἦτο ἡ δεκάτη τετάρτη Νισὰν καθ’ ἣν καὶ κατὰ τὴν ὥραν τῆς σφαγῆς τοῦ νομικοῦ ἀμνοῦ ἐθυσιάσθη ὑπὲρ τῆς ἡμῶν σωτηρίας ὁ ἀληθὴς Ἀμνός, ὁ Υἱὸς τοῦ Θεοῦ καὶ τὸ Μέγα Σάββατον ἦτο ἡ δεκάτη πέμπτη Νισὰν ἡ πρώτη καὶ κυρία ἡμέρα τοῦ Ἰουδαϊκοῦ Πάσχα, καθ’ ἣν τὸ μὲν σῶμα τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ εὑρίσκετο ἐν τῷ τάφῳ, οἱ δὲ Ἰουδαῖοι ἤργουν ἀπὸ πάσης ἐργασίας, διὸ καὶ ἀπὸ τῆς προηγουμένης ἡμέρας, «ἵνα μὴ μείνῃ ἐπὶ τοῦ Σταυροῦ τὰ σώματα ἐν τῷ Σαββάτῳ, ἐπεὶ Παρασκευὴ ἦν· ἦν γὰρ μεγάλη ἡ ἡμέρα ἐκείνη τοῦ Σαββάτου» (Ἰωάν. ιθʹ 31), ᾐτήσαντο ἀπὸ τοῦ Πιλάτου τὸ σῶμα τοῦ Ἰησοῦ καὶ ἔθηκαν αὐτὸ ἐν καινῷ μνημείῳ. Αὕτη εἶναι ἡ λογικὴ σειρὰ χρονολογικῆς τοποθετήσεως τῶν ἱερῶν ἐκείνων γεγονότων πρὸς τὴν ὁποίαν καὶ ἡ διηνεκὴς παράδοσις τῆς Ὀρθοδόξου Ἀνατολικῆς Ἐκκλησίας συμφωνεῖ καὶ οἱ πλεῖστοι τῶν Πατέρων παραδέχονται. Δυστυχῶς πρὸς τὴν ἄποψιν ταύτην ἀντιφέρεται ἀπὸ τοῦ ΙΑʹ αἰῶνος ἡ Δυτικὴ Ἐκκλησία, ἥτις καὶ εἰσήγαγεν ἔκτοτε τὰ ἄζυμα ἐν τῇ ἐκτελέσει τοῦ Μυστηρίου τῆς θείας Εὐχαριστίας ἰσχυριζομένη, ὅτι ἄζυμος ἦτο ὁ προσφερθεὶς ὑπὸ τοῦ Κυρίου ἄρτος, διότι, λέγουν, ὁ Μυστικὸς Δεῖπνος ἔλαβε χώραν τὸ ἑσπέρας τῆς 14ης Νισάν.

Πρὸς ὑπεράσπισιν τῆς καινοτομίας των ταύτης οἱ Δυτικοὶ προσάγουν τὰς ἐπὶ τοῦ προκειμένου θέματος ρήσεις τῶν συνοπτικῶν Εὐαγγελιστῶν, καθ’ ἅς, φαινομενικῶς τοὐλάχιστον, εὐοδοῦται ἡ ἄποψις αὐτῶν. Διότι ὁ μὲν Ματθαῖος λέγει· «Τῇ δὲ πρώτῃ τῶν ἀζύμων προσῆλθον οἱ Μαθηταὶ τῷ Ἰησοῦ λέγοντες αὐτῷ· ποῦ θέλεις ἑτοιμάσωμέν σοι φαγεῖν τὸ Πάσχα;» (Ματθ. κϛʹ 17)· ὁ δὲ Μάρκος λέγει· «Καὶ τῇ πρώτῃ ἡμέρᾳ τῶν ἀζύμων, ὅτε τὸ Πάσχα ἔθυον, λέγουσιν αὐτῷ οἱ Μαθηταὶ αὐτοῦ· ποῦ θέλεις ἀπελθόντες ἑτοιμάσωμεν ἵνα φάγῃς τὸ Πάσχα;» (Μάρκ. ιδʹ 12)· καὶ ὁ Λουκᾶς λέγει· «Ἦλθε δὲ ἡμέρα τῶν ἀζύμων, ἐν ᾗ ἔδει θύεσθαι τὸ Πάσχα· καὶ ἀπέστειλε Πέτρον καὶ Ἰωάννην εἰπών πορευθέντες ἑτοιμάσατε ἡμῖν τὸ Πάσχα ἵνα φάγωμεν» (Λουκ. κβʹ 7). Οὕτω λέγουν οἱ θεῖοι Εὐαγγελισταὶ καὶ οὕτως ἀναμφισβητήτως ἔχει ἡ ἀλήθεια, ποία ὅμως εἶναι ἡ πρώτη ἡμέρα τῶν ἀζύμων; Αἱ Εὐαγγελικαὶ ρήσεις δὲν ἑρμηνεύονται ἑκάστη κεχωρισμένως, ἀλλ’ ἐν συνδυασμῷ μὲ τὰς παρεμφερεῖς τοιαύτας. Ἀπερίσκεπτος καὶ ἐσπευσμένη ἑρμηνεία εἶναι δυνατὸν νὰ ὁδηγήσῃ εἰς πλάνην. Βεβαιοῖ τοῦτο ὁ θεῖος Παῦλος λέγων· «ἡ ἱκανότης ἡμῶν ἐκ τοῦ Θεοῦ, ὃς καὶ ἱκάνωσεν ἡμᾶς διακόνους Καινῆς Διαθήκης, οὐ γράμματος, ἀλλὰ πνεύματος· τὸ γὰρ γράμμα ἀποκτείνει, τὸ δὲ πνεῦμα ζωοποιεῖ (Βʹ Κορ. γʹ 5-6). Θὰ ἠδύναντο νὰ γραφοῦν καὶ ἔχουν γραφῆ πολλὰ ἐπὶ τοῦ θέματος τούτου, ἀλλ’ οὐ τοῦ παρόντος ἡ εἰς μῆκος ἔκτασις. Τοῦτο μόνον λέγομεν ἐνταῦθα, ὅτι, κατὰ τὰς ἑρμηνείας τῶν Πατέρων, πρώτην ἡμέραν τῶν ἀζύμων ἐννοοῦν ἐνταῦθα οἱ θεῖοι Εὐαγγελισταὶ τὴν πρὸ τῶν ἀζύμων ἡμέραν. Ἄλλωστε πρῶτος αὐτόπτης μάρτυς καὶ ἑρμηνευτὴς τῆς ἀπόψεως ταύτης εἶναι αὐτὸς οὗτος ὁ θεῖος Εὐαγγελιστὴς Ἰωάννης, ὅστις λέγει· «Πρὸ δὲ τῆς ἑορτῆς τοῦ Πάσχα… καὶ δείπνου γενομένου, τοῦ διαβόλου ἤδη βεβληκότος εἰς τὴν καρδίαν Ἰούδα Σίμωνος Ἰσκαριώτου ἵνα αὐτὸν παραδῷ, εἰδὼς ὁ Ἰησοῦς…» (Ἰωάν. ιγʹ 2-4). Ἂς ἴδωμεν ὅμως τὶ ἐπ’ αὐτοῦ γράφουν καὶ δύο ἐκ τῶν πλέον διακεκριμένων μελετητῶν τοῦ θέματος.

Ὁ ἐπιφανὴς ἀπολογητὴς τοῦ ΙΑʹ αἰῶνος Εὐθύμιος ὁ Ζυγαδηνὸς ἐξελέγχων τὴν πλάνην ταύτην τῶν Λατίνων λέγει ἐν σχετικῇ αὐτοῦ διατριβῇ· «Πρώτην δὲ τῶν ἀζύμων τὴν πρὸ τοῦ Πάσχα φασὶν ἡμέραν, τὴν τρισκαιδεκάτην μὲν τοῦ μηνὸς (13ην Νισάν), Πέμπτην δὲ τῆς ἑβδομάδος πρώτην ταύτην τῶν ἀζύμων καλέσαντες ὡς προλαμβάνουσαν τὰ ἄζυμα τοῦ Πάσχα. Προέλαβε μὲν τὸν καιρὸν ἡμέρᾳ μιᾷ κατ’ οἰκονομίαν· ἐπειδὴ γὰρ ἐγίνωσκεν, ὅτι κατὰ τὴν τεσσαρασκαιδεκάτην (14ην) ἀποθανεῖται· καὶ γὰρ εἰκὸς ἦν κατὰ τὴν ἡμέραν τῆς τοῦ τυπικοῦ ἀμνοῦ θυσίας θυσιασθῆναι καὶ τὸν ἀληθινὸν Ἀμνόν, ὅπως καταλλήλως ἐπενεχθῇ τῷ τύπῳ ἡ ἀλήθεια. Λοιπὸν κατὰ τὴν τρισκαιδεκάτην ἐσθίει τὸ Πάσχα, μὴ ἐγχωροῦντος ἑτέρως τοῦ πράγματος· οὕτω γὰρ καὶ τὸ νομικὸν ἐπλήρωσε Πάσχα καὶ τὸ πνευματικὸν παρέδωκε· καὶ αὐτίκα ἐν τῇ αὐτῇ νυκτὶ συνελήφθη παρὰ τῶν Ἰουδαίων». Ἀλλὰ καὶ ὁ Εὐστράτιος ὁ Ἀργέντης (βλέπε κατωτέρω) λέγει· «Οὐδαμοῦ εἰς κανένα Εὐαγγελιστὴν ἢ Ἀπόστολον δὲν φαίνεται ὅτι ὁ Χριστὸς εἰς τὸν Μυστικὸν Δεῖπνον νὰ μετεχειρίσθη ἄζυμα· μάλιστα τοὐναντίον ὅλοι κοινῶς οἱ Εὐαγγελισταί, καὶ Ἀπόστολοι, καὶ Πατέρες, ἄρτον ἁπλῶς ὀνομάζουσιν ἐκεῖνο ὁποῦ παρέδωκεν ὁ Χριστός· ὁ δὲ Εὐαγγελιστὴς Ἰωάννης (Κεφ. ιγʹ) ψωμίον τὸ ὀνομάζει τέσσαρες φορές, διὰ νὰ παύσῃ πᾶσαν Παπιστικὴν φιλονικείαν. Ἐπειδὴ οὐδέποτε εὑρίσκεται τὸ ὄνομα τοῦ ψωμίου ἀντὶ ἀζύμου. Ἀνίσως λοιπὸν ὁ Χριστὸς ψωμίον ἔδωκε τοῦ Ἰούδα, καὶ ὁ Ἰούδας λαβὼν τὸ ψωμίον παρέδωκε τὸν Χριστόν· λοιπὸν ὁ Χριστὸς παρεδόθη πρὸ τῆς ἀρχῆς τῶν ἀζύμων, καὶ τὸ μυστικὸν δεῖπνον μὲ ψωμίον ἐγένετο («Σύνταγμα κατὰ Ἀζύμων», Ναύπλιον 1845, σελ. 13, κεφάλ. ζʹ).

Ἐὰν ὁ Μυστικὸς Δεῖπνος ἐγίνετο κατὰ τὸ ἑσπέρας τῆς δεκάτης τετάρτης Νισάν, ὡς θέλουν οἱ Λατῖνοι, πλὴν τῶν ἄλλων, δὲν θὰ ἦτο δυνατὸν νὰ διαδραματισθοῦν καὶ τὰ ἐπακολουθήσαντα τοῦ Δείπνου γεγονότα, ὡς ταῦτα ἐξιστοροῦνται παρὰ τῶν ἱερῶν Εὐαγγελιστῶν. Ἡ κατὰ τὸ ἑσπέρας τοῦτο δηλονότι ἀποστολὴ ἀνδρῶν ὡπλισμένων πρὸς σύλληψιν τοῦ Σωτῆρος καὶ ἡ προσαγωγὴ ἐνώπιον τῶν ἀρχιερέων, ἡ κατὰ τὴν ἑπομένην δίκη αὐτοῦ παρὰ τῶν μελῶν τοῦ μεγάλου συνεδρίου, ἡ ἀγγαρεία Σίμωνος τοῦ Κυρηναίου, ἐρχομένου ἀπ’ ἀγροῦ, ἐν τῷ ὁποίῳ βεβαίως εἰργάζετο καὶ ἡ ἐκτέλεσις τῆς καταδίκης τοῦ Ἰησοῦ καὶ τῶν δύο λῃστῶν, ἀπαγορευομένη αὐστηρῶς, ὡς εἴδομεν ἀνωτέρω, ὑπὸ τοῦ νόμου κατὰ τὴν μεγάλην τοῦ Πάσχα ἡμέραν, καθὼς ἐπίσης ἡ ἀπόλυσις ἑνὸς καταδίκου, γινομένη πρὸ τοῦ Πάσχα, ἵνα φάγῃ τὸ Πάσχα, ὁ φόβος τῶν ἀρχόντων τῶν Ἰουδαίων νὰ μὴ εἰσέλθωσιν εἰς τὸ Πραιτώριον, ἵνα μὴ μιανθῶσιν, ἀλλ’ ἵνα φάγωσι τὸ Πάσχα καὶ ἡ ἐσπευσμένη ἀποκαθήλωσις καὶ ταφὴ τοῦ Ἰησοῦ κατὰ τὸ ἑσπέρας τῆς Παρασκευῆς, πάντα ταῦτα μαρτυροῦσιν, ὅτι ἡ Παρασκευὴ ἦτο ἡμέρα ἐργάσιμος, τοὐτέστιν ἡ δεκάτη τετάρτη τοῦ μηνὸς Νισὰν καὶ οὐχὶ ἡ δεκάτη πέμπτη αὐτοῦ, ἡ μεγάλη τοῦ Πάσχα ἡμέρα καὶ ἑπομένως ἡ σήμερον Πέμπτη ἦτο οὐχὶ ἡ δεκάτη τετάρτη, καθ’ ἣν ἐτελεῖτο ἡ θυσία τοῦ ἀμνοῦ καὶ τὸ δεῖπνον τῶν ἀζύμων, ἀλλ’ ἡ δεκάτη τρίτη, διὰ τοῦτο ἁπλοῦς καὶ συνήθης ὑπῆρξεν ὁ Δεῖπνος καὶ ἑπομένως δι’ ἐνζύμου ἄρτου παρέδωκεν ὁ Κύριος ἡμῶν τὸ φρικτὸν καὶ ὑπερφυὲς Μυστήριον τῆς θείας Εὐχαριστίας.

Παρὰ ταῦτα ὅμως, καὶ ἂν ἀκόμη δεχθῶμεν τὴν ἑτέραν ἄποψιν, ὅτι τὸ ἑσπέρας τῆς δεκάτης τετάρτης Νισὰν ἐγένετο ὁ Δεῖπνος καὶ ἂν ἔτι κατ’ αὐτὸν προσεφέρθη ἄζυμος ἄρτος, τοῦτο οὐδεμίαν ὑποχρέωσιν ἐπάγεται διὰ τὴν ἐξ ἐθνῶν Ἐκκλησίαν νὰ ἐπιτελῇ τὸ θεῖον τοῦτο Μυστήριον δι’ ἀζύμου ἄρτου. Τὰ ἄζυμα καὶ ἡ ἑορτὴ αὐτῶν, καθὼς καὶ ἅπασαι αἱ Ἰουδαϊκαὶ ἑορταὶ κατηργήθησαν ἐλθούσης τῆς Εὐαγγελικῆς Χάριτος. Τὰ ἰουδαϊκὰ ἔθιμα κατήργησεν ἡ Σύνοδος τῶν Ἀποστόλων. Περὶ τούτων γράφεται ἐν ταῖς Πράξεσιν· «Ἔδοξε γὰρ τῷ Ἁγίῳ Πνεύματι καὶ ἡμῖν μηδὲν πλέον ἐπιτίθεσθαι ὑμῖν βάρος» (Πράξ. ιεʹ 28). Καὶ περὶ τῆς περιτομῆς αὐτῆς τὴν ὁποίαν, ὡς ἐντολὴν Θεόδοτον, μετὰ τοσούτου ζήλου ἐτήρουν οἱ Ἰουδαῖοι βοᾷ ὁ θεῖος Παῦλος· «Ἐὰν περιτέμνησθε, Χριστὸς ὑμᾶς οὐδὲν ὠφελήσει» (Γαλ. εʹ 2). Περὶ δὲ τῶν ἀζύμων λέγει· «Ἑορτάζωμεν μὴ ἐν ζύμῃ παλαιᾷ, μηδὲ ἐν ζύμῃ κακίας καὶ πονηρίας, ἀλλ’ ἐν ἀζύμοις εἰλικρινείας καὶ ἀληθείας» (Αʹ Κορ. εʹ 8). Ὁ δὲ θεῖος Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος, οὗτινος λόγους τινάς, ἀδιαφόρως λεχθέντας, ἐπικαλοῦνται ὑπὲρ ἑαυτῶν οἱ Λατῖνοι, ἑπόμενος τοῖς ρήμασι τοῦ Οὐρανοβάμονος Παύλου καὶ ὡσεὶ προβλέπων τὰ μέλλοντα, λέγει· «Ἡμῶν τὰ ἄζυμα οὐκ ἄλευρον πεφυραμένον, ἀλλ’ εἰλικρινὴς πολιτεία καὶ βίος ἐνάρετος» (Λόγος γʹ κατὰ Ἰουδαίων). Ἡμῶν τὰ ἄζυμα δὲν συνίστανται ἐξ ἀλεύρου ἀναμεμιγμένου μεθ’ ὕδατος, ἀλλὰ ἐξ εἰλικρινοῦς πολιτείας καὶ βίου ἐναρέτου. Δὲν ἔχομεν δηλαδὴ πλέον ἀνάγκην τῶν Ἰουδαϊκῶν ἐθίμων καὶ τῶν τύπων, οἵτινες ἐπὶ Χριστοῦ ἐξεπληρώθησαν. Καὶ οὕτως ἔχει ἡ ἀλήθεια. Διότι καὶ τὰ ἄζυμα τοῦτο ἐσήμαινον καὶ διὰ τοῦτο ἐδόθησαν εἰς τοὺς Ἑβραίους κατὰ τὴν ἔξοδόν των ἐκ τῆς Αἰγύπτου, ἵνα μὴ ἐξερχόμενοι ἐκ τῆς χώρας ταύτης συμπαραλάβωσι μεθ’ ἑαυτῶν ζύμην κακίας καὶ πονηρίας, ἵνα μὴ δηλαδὴ συμπαραλάβωσι μεθ’ ἑαυτῶν τὴν κακίαν καὶ τὴν πονηρίαν τῶν Αἰγυπτίων.

Τὴν περὶ τῶν ἀζύμων πλάνην εὐθὺς ἀπὸ τῆς πρώτης αὐτῆς ἐμφανίσεως κατεκεραύνωσεν ἡ Ὀρθόδοξος Ἀνατολικὴ Ἐκκλησία. Καὶ εἶχε μὲν ἐμφανισθῆ τοιαύτη πλάνη καὶ περὶ τὰ μέσα τῆς πρώτης χιλιετηρίδος, ἀλλ’ εἶχον ὑποπέσει εἰς αὐτὴν αἱρετικοὶ μόνον τινές, οἷον Ἀρμένιοι καὶ ἄλλοι. Εἰς τὴν Ρωμαϊκὴν ὅμως Ἐκκλησίαν ἡ πλάνη αὕτη εἰσήλασεν ἀρξαμένης τῆς δευτέρας ἀπὸ Χριστοῦ χιλιετηρίδος, ἐπὶ Πάπα Ρώμης Λέοντος Θʹ, ὅτε καὶ κατεδικάσθη ὑπὸ τῆς Ἀνατολικῆς Ἐκκλησίας διὰ τοῦ Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως Μιχαὴλ Αʹ τοῦ Κηρουλαρίου (1043-1059). Ἔκτοτε ἐπηκολούθησεν ὀξεῖα διένεξις Ἀνατολῆς καὶ Δύσεως καὶ πολλὰ ἑκατέρωθεν ἐγράφησαν περὶ τοῦ ζητήματος τῶν ἀζύμων. Ἀπὸ τῆς Ὀρθοδόξου πλευρᾶς ἔγραψαν διακεκριμένοι κάλαμοι, ὡς ὁ ἀνωτέρω ἀναφερόμενος Εὐθύμιος ὁ Ζυγαδηνὸς (ἀνέκδοτον) καὶ ὅστις κατὰ προτροπὴν τοῦ αὐτοκράτορος Ἀλεξίου Αʹ τοῦ Κομνηνοῦ (1081-1118) ἔγραψε καὶ τὸ περίφημον κατὰ πασῶν τῶν αἱρέσεων ἔργον του, ὅπερ ὁ ἴδιος ὁ αὐτοκράτωρ ἐτιτλοφόρησε «Δογματικὴν Πανοπλίαν», καὶ ὁ ἐπίσης ἀνωτέρω ἀναφερόμενος λόγιος ἰατροφιλόσοφος Εὐστράτιος ὁ Ἀργέντης, κατὰ τὸ αʹ ἥμισυ τοῦ ΙΗʹ αἰῶνος ἀκμάσας, ὅστις ἔγραψε τὸ «Σύνταγμα κατὰ Ἀζύμων» (ἔκδ. αʹ Λειψία 1760, ἔκδ. βʹ Ναύπλιον 1845).

Περὶ τοῦ ζητήματος τῶν ἀζύμων ἔγραψαν καὶ νεώτεροι λόγιοι καὶ ἐρευνηταὶ τοῦ τε ΙΘʹ καὶ τρέχοντος αἰῶνος, ὡς ὁ Πρωτοπρεσβύτερος Κωνσταντῖνος Καλλίνικος, ὅστις ἔγραψε τὸ βιβλίον «Ὁ Χριστιανικὸς Ναὸς καὶ τὰ τελούμενα ἐν αὐτῷ» (ἔκδ. βʹ Ἀθῆναι 1958), ὁ Ἀρχιμανδρίτης Εὐάγγελος Ἀντωνιάδης, ὅστις ἐξετάζει διεξοδικῶς τὸ ζήτημα ἐξ ἑρμηνευτικῆς ἐπόψεως καὶ οὗτινος τὸ ἔργον «Ὁ χαρακτὴρ τοῦ τελευταίου Δείπνου τοῦ Κυρίου καὶ ὁ ἄρτος τῆς θείας Εὐχαριστίας» εἶναι ἐκ τῶν μᾶλλον σπουδαιοτέρων. Τύποις τοῦτο ἐξεδόθη ἐν Ἀθήναις ἐν ἔτει 1961. (Βλέπε τοῦτο καὶ ἐν «Ἐπιστημονικὴ Ἐπετηρὶς τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς», τόμ. ΙΔʹ Ἀθῆναι 1963, σελ. 309-384). Ἐπὶ τοῦ αὐτοῦ θέματος ἔγραψαν ἐπίσης ὁ Εὐλόγιος Κουρίλας Μητροπολίτης Κορυτσᾶς (οὗτινος τὸ ἔργον παραμένει ἀνέκδοτον), ὁ Π. Τρεμπέλας (ἐν «Λειτουργικοὶ τύποι Αἰγύπτου καὶ Ἀνατολῆς. Συμβολαὶ εἰς τὴν Ἱστορίαν τῆς Χριστιανικῆς Λατρείας», Ἀθῆναι 1961) καὶ πλεῖστοι ἄλλοι.

Ἡ διὰ τοῦ χρωστῆρος παράστασις τοῦ Μυστικοῦ Δείπου τυγχάνει ἐκ τῶν προσφιλεστέρων θεμάτων τῆς βυζαντινῆς εἰκονογραφίας. Παραπλεύρως παραθέτομεν θαυμασίαν ἀρχαίαν τοιχογραφίαν ἐν ᾗ εἰκονίζεται ὁ Κύριος ἡμῶν Ἰησοῦς Χριστὸς ἐν τῇ κεφαλῇ τῆς τραπέζης μετὰ τῶν δώδεκα Μαθητῶν Του, ἔχων δεξιὰ Αὐτοῦ τὸν Ἰωάννην «ὃς καὶ ἀνέπεσεν ἐν τῷ δείπνῳ ἐπὶ τὸ στῆθος αὐτοῦ» (Ἰωάν. καʹ 20) καὶ δεξιώτερον τὸν Ἰούδαν, ὅστις ὁρμᾷ πρὸς τὸ τρυβλίον.

ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ