Ἀκάθιστος Ὕμνος καλεῖται ὁ πασίγνωστος ἐκκλησιαστικὸς ὕμνος, ὁ ψαλλόμενος τμηματικῶς μὲν κατὰ τὰς τέσσαρας πρώτας Παρασκευὰς τῆς Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς, ἐξ ὁλοκλήρου δὲ κατὰ τὴν παροῦσαν ἑσπέραν τῆς Παρασκευῆς πρὸς τὸ Σάββατον τῆς Εʹ ἑβδομάδος. Οὗτος σύγκειται ἐκ προοιμίου καὶ ἐξ εἰκοσιτεσσάρων (24) οἴκων ἢ στροφῶν διαδεχομένων ἀλλήλους κατὰ τὴν καλουμένην ἀλφαβητικὴν ἀκροστιχίδα. Τὸ προοίμιον ἔχει ἴδιον ρυθμὸν καὶ μέτρον, οἱ δὲ οἶκοι καὶ μέτρον καὶ ρυθμὸν διάφορον τοῦ προοιμίου. Εἰς τὸ τέλος ἑκάστου τῶν 24 οἴκων ὁ ποιητὴς παραθέτει ἐναλλὰξ ὡς ἐφύμνιον ὑπὸ μὲν τοὺς οἴκους τοῦ περιττοῦ ἀριθμοῦ 13 στίχους, ἐξ ὧν οἱ 12 πρῶτοι εἶναι διάφοροι καὶ ἄρχονται ἀπὸ τοῦ «Χαῖρε», ὡς 13ον δὲ στίχον παραθέτει τὸν στίχον «Χαῖρε, Νύμφη ἀνύμφευτε», ὅστις εἶναι καὶ τοῦ προοιμίου ἐφύμνιον· ὑπὸ δὲ τοὺς οἴκους τοῦ ἀρτίου ἀριθμοῦ παραθέτει ὡς ἐφύμνιον τὴν λέξιν «Ἀλληλούϊα». Ὁ Ὕμνος οὗτος εἰσαχθεὶς εἰς λειτουργικὴν χρῆσιν σήμερον μὲν δὲν ψάλλεται ὁλόκληρος, ἀλλὰ μόνον τὸ προοίμιον αὐτοῦ, οἱ δὲ οἶκοι μετὰ τῶν ἐφυμνίων ἀπαγγέλλονται κεχυμένως· παλαιότερον ὅμως καὶ οἱ οἶκοι ἐψάλλοντο. Μετὰ τούτου συμψάλλονται καὶ ἄλλα τροπάρια καὶ ψαλμοί, ἀναγινώσκονται δὲ καὶ εὐχαὶ εἰς τρόπον ὥστε ἀπετελέσθη πλήρης Ἀκολουθία, ἥτις κατὰ μὲν τὴν σήμερον ψάλλεται ὁλόκληρος, ὡς εἴπομεν, κατὰ δὲ τὰς προηγουμένας τέσσαρας ἄλλας Παρασκευὰς ἀναγινώσκονται 6 οἶκοι ἀνὰ ἑκάστην Παρασκευήν, τοῦ ποιήματος διαιρεθέντος εἰς τέσσαρα μέρη ἢ στάσεις.
Τὸ ποίημα τοῦτο συνετέθη, ὡς φαίνεται, πρὸς τιμὴν τῆς ἑορτῆς τοῦ Εὐαγγελισμοῦ, ἥτις εἶναι «ἀπαρχὴ πασῶν τῶν πανηγύρεων» κατὰ τὸν θεῖον Φώτιον. Εἰς ταύτην ποιήσας τὸν ὕμνον ὁ ποιητὴς ἔλαβε μὲν τὴν ὑπόθεσιν ἐκ τοῦ Εὐαγγελίου τοῦ Λουκᾶ (αʹ 26-56), ἔνθα ὁ Εὐαγγελισμὸς τῆς Θεοτόκου ἐκτίθεται διὰ τῆς ἀγγελίας τοῦ Γαβριὴλ πρὸς τὴν Παρθένον περὶ τῆς ἐξ αὐτῆς ἀσπόρου συλλήψεως τοῦ Θεοῦ καὶ Λόγου· ἐκ τῆς ἀγγελίας δὲ ταύτης ὁρμώμενος διηγεῖται ἔπειτα καὶ τὰ κατὰ τὴν Γέννησιν τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ καὶ τὴν ἐκ τῆς γεννήσεως ταύτης προελθοῦσαν ὠφέλειαν εἰς τὸ ἀνθρώπινον γένος. Καὶ εἰς μὲν τὸ πρῶτον μέρος τοῦ ποιήματος, τὸ ὁποῖον περιλαμβάνει τὰς ἡμισείας στροφὰς αὐτοῦ, τὰς ἀπὸ τοῦ Α-Μ, ἐκτίθενται τὰ κατὰ τὸν Εὐαγγελισμὸν καὶ τὴν Γέννησιν, ἐν δὲ τῷ δευτέρῳ ἀπὸ τοῦ Ν-Ω τὰ ἐκ τούτων προκύψαντα ὀφέλη καὶ ἀναπέμπονται εὐχαριστίαι καὶ ὕμνοι πρὸς τὸν Κύριον καὶ τὴν Ὑπεραγίαν Θεοτόκον.
Εἰδικώτερον ἐν τῇ αʹ στάσει (Α-Ζ) ἀφηγεῖται ὁ ποιητὴς τὴν ἀγγελίαν τοῦ Γαβριὴλ πρὸς τὴν Μαρίαν περὶ τῆς Γεννήσεως τοῦ Σωτῆρος, τὴν ἀπορίαν ταύτης ἐπὶ τῇ παραδόξῳ ἀγγελίᾳ, τὴν πρὸς σύλληψιν ἐπισκίασιν τῇ ἀπειρογάμῳ τῆς δυνάμεως τοῦ Ὑψίστου, τὴν μετάβασιν αὐτῆς πρὸς τὴν Ἐλισάβετ καὶ τὴν τοῦ Ἰωσὴφ πρῶτον μὲν ζάλην, ὅτε εἶδε τὴν μνηστὴν πρὸ τοῦ γάμου κυοφοροῦσαν, ἔπειτα δὲ ἀγαλλίασιν, ὅτε ἔμαθε τὴν σύλληψιν αὐτῆς ἐκ Πνεύματος Ἁγίου. Ἐν τῇ βʹ στάσει (Η-Μ) ὁ ποιητὴς ἀφηγεῖται πρῶτον μὲν τὴν Γέννησιν τοῦ Σωτῆρος καὶ τὴν προσκύνησιν αὐτοῦ ὑπὸ τῶν ποιμένων καὶ τῶν Μάγων, τὴν ὑπὸ τούτων προσφορὰν τῶν δώρων καὶ τὴν ἐπάνοδον αὐτῶν εἰς Βαβυλῶνα, ἔπειτα δὲ τὴν εἰς Αἴγυπτον φυγὴν τοῦ Ἰωσὴφ μετὰ τῆς Ὑπεραγίας Θεοτόκου καὶ τοῦ θείου Βρέφους, τὴν ἐπάνοδον αὐτῶν εἰς Παλαιστίνην καὶ τὴν παράδοσι τοῦ Βρέφους εἰς τὸν Συμεῶνα. Ἐν τῇ γʹ στάσει (Ν-Σ) ὁ ποιητὴς ἐν λυρικῇ ἐξάρσει ἐξυμνεῖ τὴν ἐκ τῆς Γεννήσεως τοῦ Σωτῆρος ἐπελθοῦσαν ἀνακαίνισιν τῆς κτίσεως καὶ προτρέπει τοὺς πιστούς, ἵνα ἀποσπῶντες τὸν νοῦν ἀπὸ τῶν ἀθλιοτήτων τοῦ κόσμου ἀνυψώσωσιν αὐτὸν εἰς τὸν οὐρανόν, ἐξ οὗ κατῆλθεν εἰς τὴν γῆν πρὸς σωτηρίαν τοῦ ἀνθρώπου ὁ Υἱὸς τοῦ Θεοῦ ἐν σχήματι ἀνθρώπου ταπεινοῦ, ὅπερ ἐνανθρωπήσεως ἔργον καὶ τοὺς Ἀγγέλους κατέπληξε καὶ τοὺς πολυφθόγγους ρήτορας ἰχθῦς ἀφώνους κατέστησεν, ἀποροῦντας, πῶς ἡ Μαρία καὶ Παρθένος ἔμεινε καὶ νὰ γεννήσῃ ἴσχυσε. Τέλος ἐν τῇ δʹ στάσει (Τ-Ω) εἰς διθυραμβικὸν ὕψος ὁ ποιητὴς αἰρόμενος ἐξυμνεῖ τὴν Θεοτόκον πρῶτον μὲν ὡς δεξαμένην ἐν τῇ μήτρᾳ αὑτῆς τὸν ποιητὴν τοῦ οὐρανοῦ καὶ τῆς γῆς, πρὸς ὃν καὶ ἰσαρίθμους πρὸς τὴν ἄμμον ᾠδὰς ἂν ψάλλωμεν, οὐδὲν τελοῦμεν ἄξιον ὧν ἔδωκεν ἡμῖν, δεύτερον δὲ ἐπονομάζει αὐτὴν φωτοδόχον λαμπάδα ὁδηγοῦσαν πρὸς γνῶσιν θεϊκὴν τοὺς ἀνθρώπους, οἵτινες διὰ τῆς παρακοῆς τοῦ Ἀδὰμ χρεοφειλέται τοῦ Θεοῦ καταστάντες ἀπηλλάγησαν τοῦ χρέους διὰ τῆς ἐπιδημίας τοῦ Υἱοῦ αὐτοῦ πρὸς τοὺς ἀποδήμους τῆς αὐτοῦ Χάριτος. Τελευτῶν δὲ ὁ ποιητὴς παρακαλεῖ τὴν πανύμνητον Μητέρα, ὅπως δεξαμένη τὴν δέησιν ἡμῶν ρύηται ἡμᾶς ἀπὸ πάσης συμφορᾶς καὶ τῆς μελλούσης λυτρώσηται κολάσεως.
Οἱ δὲ τοῦ ἐφυμνίου στίχοι, οἱ ἀπὸ τοῦ «χαῖρε» πάντες ἀρχόμενοι (ἐξ οὗ καὶ τὸ ποίημα «Χαιρετισμοὶ τῆς Παναγίας» κοινῶς ἐπονομάζεται), ἢ ἐξηγοῦσι τὸν λόγον, δι’ ὃν ἡ Θεοτόκος «Κεχαριτωμένη» ὑπὸ τοῦ Γαβριὴλ προσηγορεύθη, ὡς λ.χ. «Χαῖρε, ὅτι ὑπάρχεις βασιλέως καθέδρα», «Χαῖρε, ὅτι λιμένα τῶν ψυχῶν ἑτοιμάζεις», «χαῖρε, ὅτι τὰ οὐράνια συναγάλλεται τῇ γῇ», ἢ δηλοῦσι διὰ φράσεως μεταφορικῆς τὴν ἰδιότητα αὐτῆς ὡς μητρὸς τοῦ Θεοῦ, ὡς λ.χ. «χαῖρε, ἀστὴρ ἐμφαίνων τὸν ἥλιον», «Χαῖρε, κλῖμαξ ἐπουράνιε, δι’ ἧς κατέβη ὁ Θεός» «Χαῖρε, ἀμνοῦ καὶ ποιμένος μήτηρ», «Χαῖρε, σκηνὴ τοῦ Θεοῦ καὶ Λόγου», ἢ ἐξαίρουσι τὰ ἐπὶ τῆς ἀνθρωπότητος ἀποτελέσματα τῆς τοιαύτης τῆς Παρθένου ἰδιότητος, ὡς λ.χ. «Χαῖρε, Παραδείσου θυρῶν ἀνοικτήριον», «Χαῖρε, θνητῶν πρὸς Θεὸν παρρησία», «Χαῖρε, δι’ ἧς ἐνεδύθημεν δόξαν», ἢ εἶναι εἰκόνες εἰλημμέναι ἐκ τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης ἢ τοῦ φυσικοῦ ἢ τοῦ κοινωνικοῦ κόσμου προσφυῶς πρὸς τὴν Θεοτόκον προσαρμοζόμεναι, ὡς λ.χ. «Χαῖρε, ἄρουρα βλαστάνουσα εὐφορίαν οἰκτιρμῶν», «Χαῖρε, θάλασσα ποντίσασα Φαραὼ τὸν νοητόν», «Χαῖρε, ἡ γῆ τῆς ἐπαγγελίας» κ.τ.λ.
Ὁ ποιητὴς τοῦ θαυμασίου τούτου ἀριστουργήματος διανοηθεὶς πρῶτος ἴσως αὐτὸς νὰ ἐξυμνήσῃ τὸ μεγαλύτερον τῶν μυστηρίων τῆς Χριστιανικῆς Πίστεως, ἤτοι τὴν ἐνανθρώπησιν τοῦ Θεοῦ καὶ Λόγου, ἐπέτυχε πληρέστατα νὰ ἀποδώσῃ καὶ ἐν τῷ Ὕμνῳ του τὴν ὑπέροχον ἁπλότητα, τὴν θαυμαστὴν ἀπάθειαν καὶ τὴν ἀμίμητον χάριν τῆς εὐαγγελικῆς διηγήσεως. Ὅπως δηλαδὴ ὁ θεῖος Ἀρχάγγελος Γαβριὴλ διὰ τῆς μεγαλυτέρας δυνατῆς ἁπλότητος ἀνήγγειλεν εἰς τὴν Θεοτόκον τὸ μέγα καὶ ὑπερφυὲς ἄγγελμα τῆς ἐνανθρωπήσεως τοῦ Υἱοῦ τοῦ Θεοῦ λέγων πρὸς αὐτὴν τό: «Χαῖρε, κεχαριτωμένη Μαρία· ὁ Κύριος μετὰ σοῦ· εὐλογημένη σὺ ἐν γυναιξί…», ἐκ τῆς ἀπροσδοκήτου δὲ ταύτης ἀγγελίας ἰδὼν τὴν Παρθένον τεταραγμένην συνέχισεν αὐτὸς μετ’ ἀγγελικῆς ὄντως ἀταραξίας λέγων· «Μὴ φοβοῦ, Μαριάμ· εὗρες γὰρ Χάριν παρὰ τῷ Θεῷ· καὶ ἰδοὺ συλλήψει ἐν γαστρὶ καὶ τέξῃ υἱὸν» καὶ καθὼς ἡ Ὑπεράμωμος Νύμφη πρὸ τῆς ἀπροσδοκήτου καὶ ἐκπληκτικῆς ταύτης ἀγγελίας μετὰ παρθενικῆς ὄντως ἀφελείας καὶ ἁπλότητος ἠρώτησε τὸν Ἄγγελον «Πῶς ἔσται μοι τοῦτο, ἐπεὶ ἄνδρα οὐ γινώσκω» καὶ εἰς τὴν τούτου ἀπόκρισιν «Πνεῦμα Ἅγιον ἐπελεύσεται ἐπὶ σὲ καὶ δύναμις Ὑψίστου ἐπισκιάσει σοι» κλίνασα εὐλαβῶς τὴν κεφαλὴν ὑπετάχθη εὐθὺς μετὰ πάσης προθυμίας καὶ ταπεινότητος εἰς τὴν γενομένην αὐτῇ ἀποκάλυψιν τῆς προαιωνίου βουλῆς τοῦ Θεοῦ εἰποῦσα τὰ ὑπέροχα ταῦτα, «ἰδοὺ ἡ δούλη Κυρίου· γένοιτό μοι κατὰ τὸ ρῆμά σου», τοιουτοτρόπως καὶ ὁ θεῖος οὗτος ὑμνογράφος ἐκ τῆς εὐαγγελικῆς ταύτης διηγήσεως ἐμπνεόμενος κατ’ ἀρχὰς μὲν μὲ τὴν αὐτὴν ἀταραξίαν, ἀπάθειαν καὶ ἁπλότητα ἐξιστορεῖ τὰ κατὰ τὸν Εὐαγγελισμὸν τῆς Θεοτόκου καὶ τὴν Γέννησιν τοῦ Σωτῆρος, ἔπειτα δὲ ἔνθους γενόμενος ἐξυμνεῖ πλήρης χαρᾶς καὶ ἀγαλλιάσεως τὴν Ὑπεράμωμον Νύμφην καὶ ἐξιστορεῖ τὰ ἐκ τῆς ἐνανθρωπήσεως τοῦ Θεοῦ καὶ Λόγον ἀπορρεύσαντα ποικίλα ἀγαθά.
Ἔχων δὲ κατὰ νοῦν ὁ ἱερὸς Μελῳδός, ὅτι τὰ ὑψηλὰ ταῦτα νοήματα δέον νὰ ἐξαγγέλλωνται καὶ ἐν πάσῃ σεμνότητι καὶ μεγαλοπρεπείᾳ, ἐπεμελήθη μετὰ πάσης προσοχῆς τὴν γλωσσικὴν αὐτῶν διατύπωσιν, τόσον ὥστε κατώρθωσε νὰ διαλάμπῃ καθ’ ὅλον αὐτοῦ τὸ ποίημα τὸ κάλλος καὶ ἡ ἁρμονία εἰς βαθμὸν ἀπαράμιλλον. Καὶ πρῶτον μὲν ἡ γλῶσσα αὐτοῦ τοσοῦτον εἶναι ἁπλῆ, ὁμαλὴ καὶ καθαρὰ ἀπὸ πάσης διεφθαρμένης ἢ δυσκαταλήπτου ἀρχαϊκῆς φράσεως, ὥστε καθ’ ὅλην τὴν διαδρομὴν τῶν αἰώνων καὶ παρὰ τὴν πλουσιωτάτην κατ’ αὐτὴν ἐκκλησιαστικὴν ἀνθολογίαν δύσκολον εἶναι νὰ εὑρεθῇ Ὕμνος ἢ Κανὼν ἐξομοιούμενος εἰς ὁμαλότητα καὶ καθαρότητα γλώσσης μὲ τὸν Ἀκάθιστον Ὕμνον. Ἀλλὰ καὶ ἡ πλουσία ποικιλία τῆς διακοσμήσεως αὐτοῦ διὰ λεκτικῶν καὶ διοινοητικῶν σχημάτων, διὰ τῶν ὁποίων τοσοῦτον τέρπεται ὁ ἀκροατής, ἀποδεικνύει, ὅτι ὁ ποιητὴς τοῦ ὕμνου τούτου ἔλαβε θεόθεν πλούσια τὰ δῶρα τῆς ἀνθηρᾶς διανοήσεως καὶ τῆς ποικιλίας καὶ εὐστροφίας τοῦ πνεύματος. Ἡ συσχέτισις τῶν φράσεων (Χαῖρε, δι’ ἧς ἡ χαρὰ ἐκλάμψει – Χαῖρε, δι’ ἧς ἡ ἀρὰ ἐκλείψει), ἡ ἀνάπτυξις τῶν ἐννοιῶν (Χαῖρε, ἡ γῆ τῆς ἐπαγγελίας – Χαῖρε, ἐξ ἧς ρέει μέλι καὶ γάλα), ἡ τροπολογία αὐτῶν (ξένον τόκον ἰδόντες, ξενωθῶμεν τοῦ κόσμου), τὰ πάρισα (μέλλοντος Συμεῶνος τοῦ παρόντος αἰῶνος μεθίστασθαι τοῦ ἀπατεῶνος – τῶν εἰδώλων τὸν δόλον ἐλέγξασα), τὰ ἀντίθετα (τὸν ἀπρόσιτον ὡς Θεὸν ἐθεώρει πᾶσι προσιτὸν ἄνθρωπον – φιλοσόφους ἀσόφους δεικνύουσα – τεχνολόγους ἀλόγους ἐλέγχουσα), τὰ θαυμάσια ἐπίθετα (ἀστὴρ ἄδυτος, δένδρον ἀγλαόκαρπον, ξύλον εὐσκιόφυλλον, πύργος ἀσάλευτος, φέγγος ἄδυτον, στόμα ἀσίγητον, θάρσος ἀνίκητον, νηδὺς εὔκαρπος, τραῦμα πολυθρήνητον κλπ), ταῦτα πάντα καθηδύνουσι καὶ καταθέλγουσι τὰ ὦτα τοῦ ἀκροατοῦ καὶ πληροῦσι τὴν ψυχὴν αὐτοῦ ὑπερόχων θρησκευτικῶν συναισθημάτων.
Διὰ τὴν ὑπέροχον καὶ ἀγγελοπρεπῆ ταύτην σύνθεσίν του ὁ Ἀκάθιστος Ὕμνος κατέστη τὸ ἴνδαλμα οὐχὶ μόνον τοῦ κοινοῦ λαοῦ ἀλλὰ καὶ αὐτῶν τῶν ἐκκλησιαστικῶν ρητόρων, οἵτινες πλείστας ὅσας λέξεις καὶ φράσεις παρέλαβον ἐξ αὐτοῦ καὶ ἐκόσμησαν τοὺς λόγους των. Ἀλλὰ καὶ πλεῖστοι ἐκκλησιαστικοὶ ὑμνογράφοι ἐμιμήθησαν εἰς λόγον καὶ εἰς ρυθμὸν καὶ μέτρον τὸν Ἀκάθιστον Ὕμνον καὶ κατὰ τὸ πρότυπον αὐτοῦ πλείστους ἄλλους ὕμνους συνέθεσαν, ὅπως τοὺς κδʹ οἴκους εἰς τὸν Τίμιον Σταυρὸν καὶ ἄλλους κατ’ ἀλφαβητικὴν καὶ αὐτοὺς ἀκροστιχίδα. Προσέτι δὲ καὶ πλεῖστοι ζωγράφοι πλείστας ὅσας συνθέσεις εἰς τοιχογραφίας καὶ εἰς φορητὰς εἰκόνας ἐζωγράφισαν, εἰκονιζούσας εἰς 24 παραστάσεις τοὺς 24 οἴκους τοῦ Ἀκαθίστου Ὕμνου. Τοσοῦτον δὲ ἐθαυμάσθη καὶ θαυμάζεται ὁ Ὕμνος οὗτος ἀπὸ ὅλον τὸν χριστιανικὸν κόσμον, ὥστε μετεφράσθη εἰς πλείστας γλώσσας, Λατινικήν, Ἰταλικήν, Γαλλικήν, Γερμανικήν, Ρωσικήν, Ρουμανικήν, Ἀραβικὴν καὶ ἄλλας ἔτι δὲ καὶ «Ἀκολουθία εἰς τὸν Ἀκάθιστον Ὕμνον μετὰ τῶν κδʹ οἴκων ἐξηγηθέντων εἰς ἁπλῆν ρωμαϊκὴν φράσιν παραφραστικῶς ὑπὸ Μελετίου ἱερομονάχου Καλλονᾶ τοῦ Κρητὸς» ἐξεδόθη ἐν Βενετίᾳ τὸ πρῶτον τῷ 1730, ἀνετυπώθη δὲ ἔκτοτε πλειστάκις. Τοσοῦτον δὲ ἀπὸ τῆς ἐμφανίσεώς του ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ ἐθαυμάσθη ὁ Ἀκάθιστος Ὕμνος, ὥστε κατ’ ἐξαίρεσιν αὐτὸς καὶ μόνον συμπεριελήφθη ὁλόκληρος εἰς τὰ λειτουργικὰ βιβλία, ἐνῷ πάντων τῶν ἄλλων ἀρχαίων ὕμνων μόνον τὸ προοίμιον καὶ μία ἢ δύο τὸ πολὺ στροφαὶ συμπεριελήφθησαν εἰς αὐτά, πλεῖστα δὲ ἔργα θεολόγων καὶ φιλολόγων περὶ αὐτοῦ ἐγράφησαν καὶ ἐξακολουθοῦσιν εἰσέτι νὰ γράφωνται. Εἰς ἡμᾶς δὲ τοὺς Ὀρθοδόξους καὶ μάλιστα τοὺς Ἕλληνας τοσοῦτον κατέστη προσφιλής, ὥστε οὐκ ὀλίγοι τὸν ἀπαγγέλλουν ἀπὸ μνήμης, οὐδέποτε δὲ εἰς τοὺς Ναοὺς συρρέει τοσοῦτον πλῆθος, ὅσον εἰς τοὺς «Χαιρετισμοὺς τῆς Παναγίας».
Περὶ τοῦ τίς εῖναι ὁ ποιητὴς τοῦ Ἀκαθίστου καὶ πότε τοῦτον ἐποίησε μεγίστη ἐπὶ τρεῖς ἤδη αἰῶνας ὑφίσταται διαφωνία μεταξὺ τῶν εἰς τοῦτο ἀσχοληθέντων. Καὶ ἄλλοι μὲν ἐνόμισαν ὡς τοιοῦτον τὸν Ἐπίσκοπον τῆς ἐν Συρίᾳ Λαοδικείας Ἀπολλινάριον (310-390), ἄλλοι τὸν Πατριάρχην Κωνσταντινουπόλεως Σέργιον (610-638), ἄλλοι τὸν σύγχρονον τοῦ Σεργίου ποιητὴν Πισίδην, ἄλλοι τὴν ἐπὶ Θεοφίλου (829-842) ποιήτριαν Κασσιανήν, ἕτεροι τὸν Πατριάρχην Κωνσταντινουπόλεως Φώτιον (858-867, 877-886) ἢ τὸν μαθητὴν αὐτοῦ Γεώργιον τὸν Σικελιώτην καὶ τελευταῖον ἄλλοι Ρωμανὸν τὸν Μελῳδὸν τὸν ἐπὶ Ἀναστασίου Δʹ (491-518) ἀκμάσαντα. Ἐξ ὅλων τούτων ἡ ἐπικρατεστέρα ἄποψις μεταξὺ τῶν λογίων καὶ γνωστοτέρα εἰς τοὺς πολλοὺς εἶναι, ὅτι ὁ Ὕμνος οὗτος ἐποιήθη κατὰ τὴν ἐπὶ Ἠρακλείου πολιορκίαν τῆς Κωνσταντινουπόλεως ὑπὸ τῶν Ἀβάρων, ὅτι ποιητὴς αὐτοῦ εἶναι αὐτὸς ὁ τότε Πατριάρχης Σέργιος, ὅτι ἐψάλη τὸ πρῶτον ἐν παννυχίδι εἰς τὸν ἐν Βλαχέρναις Ναὸν τῆς Θεοτόκου καὶ ὅτι ὠνομάσθη Ἀκάθιστος, διότι «ὀρθοστάδην τότε πᾶς ὁ λαὸς κατὰ τὴν νύκτα ἐκείνην τὸν ὕμνον τῇ τοῦ Λόγου Μητρὶ ἔμελψαν».
Εἶναι ὅμως γνωστόν, ὅτι τὸ εἶδος τοῦτο τῆς ἐκκλησιαστικῆς ποιήσεως, ἤτοι ὁ Ὕμνος ἢ τὸ Κοντάκιον τὸ πρῶτον κατὰ τὸν Εʹ αἰῶνα ἀναφαινόμενον ἤκμασε κατὰ τὸν Ϛʹ καὶ Ζʹ, παρήκμασε κατὰ τὸν Ηʹ ὅτε ἐπεκράτησεν ὁ Κανών, ἀπὸ δὲ τοῦ Θʹ καὶ ἐφεξῆς Κανόνες μόνον ἐγράφοντο. Ὅθεν οὔτε ὁ κατὰ τὸν Δʹ αἰῶνα ἀκμάσας Ἀπολινάριος δύναται νὰ εἶναι ὁ ποιητὴς τοῦ Ἀκαθίστου καὶ διὰ πολλοὺς ἄλλους λόγους, ἀλλὰ καὶ διότι ἀφ’ ἑνὸς μὲν οὗτος ἠγνόει τὴν ἑορτὴν τοῦ Εὐαγγελισμοῦ, ἀφ’ ἑτέρου δὲ ὡς αἱρετικὸς δὲν θὰ ἠξιοῦτο τοσαύτης τιμῆς οὔτε αὐτὸς οὔτε τὸ ἔργον του. Προσέτι δὲ οὔτε ὁ θεῖος Φώτιος, οὔτε ὁ Γεώργιος ὁ Σικελιώτης, οὔτε ἡ Κασσιανὴ δύνανται νὰ θεωρηθῶσι ποιηταὶ τοῦ ὕμνου, διότι κατὰ τοὺς χρόνους αὐτῶν μόνον Κανόνες ἐποιοῦντο. Ἀλλὰ οὔτε ὁ Σέργιος εἶναι δυνατὸν νὰ εἶναι ὁ ποιητὴς αὐτοῦ, διότι οὗτος ὄχι μόνον εἶναι ἄγνωστος ὡς ποιητὴς ἀλλὰ καὶ διότι αὐτὸς κατεδικάσθη ὡς αἱρετικὸς μονοθελητὴς καὶ συνεπῶς δὲν θὰ ἠξιοῦτο τοσαύτης ἐκ τῆς Παρθένου χάριτος. Ἀλλὰ οὔτε καὶ ὁ Πισίδης εἶναι δυνατὸν νὰ εἶναι ὁ ποιητὴς τοῦ θείου τούτου Ὕμνου, διότι οὗτος εἰς τὰ ποιήματά του μεταχειρίζεται κατὰ κανόνα τὸ ἰαμβικὸν μέτρον, εἶναι δὲ ἐντελῶς ἄγνωστος εἰς αὐτὸν ἡ μετρικὴ τῆς τονικῆς ρυθμοποιΐας, ἡ διακρίνουσα τὸν Ἀκάθιστον Ὕμνον.
Πιθανωτέρα καθ’ ἡμᾶς ἐξ ὅλων τῶν ὡς ἄνω ἐκδοχὴ φαίνεται ἐκείνη καθ’ ἣν ποιητὴς τοῦ ἱεροῦ τούτου Ὕμνου τυγχάνει ὁ πρύτανις συμπάσης τῆς Χριστιανικῆς ποιήσεως, ὁ Ρωμανὸς ὁ Μελῳδὸς ὁ ἑορταζόμενος κατὰ τὴν 1ην Ὀκτωβρίου. Συμπεραίνεται δὲ τοῦτο ἐκ τῶν ἑξῆς· αʹ) ἐκ τοῦ πλούτου τῶν ὑψηλῶν ἐννοιῶν καὶ τῶν μεγαλοπρεπῶν εἰκόνων τοῦ Ἀκαθίστου, ἐκ τοῦ ἀπερίττου μεταξὺ τῆς Παρθένου καὶ τοῦ Γαβριὴλ διαλόγου, ἀπὸ τὴν μεγαλοπρέπειαν τῆς γλώσσης, ἀπὸ τὰ ὑπέροχα ρητορικὰ καὶ ποιητικὰ σχήματα καὶ γενικώτερον ἀπὸ τὴν ὅλην τεχνοτροπίαν τοῦ Ἀκαθίστου, ἥτις εἶναι προφανῶς ὁμοία μὲ τὴν τοῦ Ρωμανοῦ· βʹ) ἀπὸ πολλὰς λέξεις καὶ φράσεις τοῦ Ἀκαθίστου, αἵτινες εὑρίσκονται ἀπαράλλακτοι καὶ εἰς τοὺς ὕμνους τοῦ Ρωμανοῦ· γʹ) ἀπὸ χειρόγραφον τοῦ ΙΓʹ αἰῶνος, εὑρισκόμενον ἐν τῇ ἐν Θεσσαλονίκῃ Μονῇ τῶν Βλατταίων ἐν τῷ ὁποίῳ ἀναγράφονται τὰ ἑξῆς· «Οἱ θεῖοι οἶκοι οὐκ εἰσιν, ὥς τινες λέγουσι, Σεργίου τοῦ τηνικαῦτα τὸν τῆς Κωνσταντινουπόλεως θρόνον ἰθύνοντος, ἀλλὰ τοῦ θείου Ρωμανοῦ (Διακόνου) τοῦ Μελῳδοῦ» ἐξ οὗ ἀποδεικνύεται, ὅτι καὶ πρὸ τοῦ ΙΓʹ αἰῶνος ὑπῆρχε γνώμη περὶ τοῦ Ρωμανοῦ ὡς ποιητοῦ τοῦ Ἀκαθίστου καὶ δʹ) ἐκ τοῦ θαύματος τοῦ ἀναφερομένου εἰς τὸν Βίον αὐτοῦ καθὸ ἡ Θεοτόκος ἔδωκεν εἰς αὐτὸν τὸ χάρισμα τῆς ποιήσεως, ὅτε οὗτος ὑπηρέτει εἰς τὸν ἐν τοῖς Κύρου Ναόν της καὶ ὅτε οὗτος ἐπέστρεφεν ἀπὸ ἀγρυπνίαν ἐν τῷ Ναῷ τῶν Βλαχερνῶν.
Ταῦτα περὶ τοῦ ποιητοῦ τοῦ Ἀκαθίστου Ὕμνου ἐπὶ τοῦ παρόντος παραθέτοντες ἔχομεν δι’ ἐλπίδος ὅτι, ὅταν ἔλθωσιν εἰς φῶς ἅπαντα τὰ ἀνὰ τὰς διαφόρους βιβλιοθήκας τῆς Ἀνατολῆς καὶ τῆς Δύσεως ἀποτεθειμένα Κοντάκια τοῦ Ρωμανοῦ, μεταξὺ τῶν ὁποίων ὑπάρχουσι καὶ ἀνέκδοτα εἰσέτι καὶ ὅταν ἐκδοθῶσιν εἰς τύπον καὶ τὰ ἄλλα ἔργα τῶν διαφόρων γνωστῶν καὶ ἀγνώστων ἐκκλησιαστικῶν συγγραφέων, ἅπερ ἀνέρχονται εἰς πολλὰς ἑκατοντάδας, τότε θέλει ἀσφαλῶς ἀποδειχθῆ, ὅτι ἡ σημερινὴ πιθανότης περὶ τοῦ χρόνου τῆς ποιήσεως τοῦ Ἀκαθίστου καὶ περὶ τοῦ Ρωμανοῦ ὡς ποιητοῦ αὐτοῦ θὰ μετατραπῇ εἰς βεβαιότητα. Καὶ ἐποιήθη μὲν ὡς ἐκ τῶν προειρημένων συνάγεται ὁ Ἀκάθιστος Ὕμνος ὑπὸ τοῦ θείου Ρωμανοῦ τοῦ Μελῳδοῦ, εἰσήχθη δὲ τὸ πρῶτον εἰς λειτουργικὴν χρῆσιν ὑπὸ Σεργίου τοῦ Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως, κατὰ τὴν ἐν τῷ Ναῷ τῶν Βλαχερνῶν γενομένην εὐχαριστήριον πρὸς τὴν Θεότοκον δέησιν διὰ τὴν ἐκ τοῦ κινδύνου τῶν βαρβάρων ἀπολύτρωσιν τῆς Κωνσταντινουπόλεως, καθ’ ἣν ἅπας ὁ λαὸς ἔψαλλεν ὀρθοστάδην τὸν περίφημον τοῦτον Ὕμνον, ἐξ οὗ καὶ Ἀκάθιστος οὗτος ἀπεκλήθη, βραδύτετερον δέ, ἴσως κατὰ τὸν Θʹ αἰῶνα, καθιερώθη νὰ ψάλληται κατὰ τὴν ἑσπέραν τῆς παρούσης Παρασκευῆς πρὸς τὸ Σάββατον τῆς Εʹ ἑβδομάδος τῶν Νηστειῶν.