Σαμαρεῖται ἐκαλοῦντο οἱ κάτοικοι τῆς Σαμαρείας μέχρι τοῦ ἔτους 721 πρὸ Χριστοῦ, ἂν καὶ ἅπαξ μόνον ἀπαντᾷ ἡ λέξις αὕτη ἐν τῇ Παλαιᾷ Διαθήκῃ (Δʹ Βασ. ιζʹ 29). Ἐν τῇ Καινῇ Διαθήκῃ ἡ λέξις Σαμαρείτης καὶ Σαμαρεῖται σημαίνει τὸν βδελυκτόν, τὸν μισητὸν καὶ τὰ τούτοις παραπλήσια (Ἰωάν. ηʹ 48). Διότι κατὰ τὸ ἔτος 720 π.Χ. κατακυριευθείσης τῆς πόλεως ὑπὸ τοῦ Σαργών, καὶ διαρπαγείσης καὶ ἀντικατασταθέντων τῶν πλείστων κατοίκων αὐτῆς δι’ ἄλλων Ἀσσυρίων ἐκ Βαβυλῶνος, Χουθά, Αὐά, Αἰμὼθ και Σαφουρουίμ, πάντων δὲ τούτων συμμιγέντων, παρήχθη ἀπὸ τῆς ἐπιμιξίας ταύτης λαὸς ἕτερος, ὅστις οὐδόλως ὡμοίαζε μετὰ τῶν λαῶν ἐξ ὧν προῆλθε. Μόνον δὲ ὡς πρὸς τὸ θρήσκευμα προσήγγιζεν οὗτος κατὰ πολὺ μετὰ τῶν Ἰουδαίων, ὡς ἀποδεχόμενος τὴν Πεντάτευχον τοῦ Μωϋσέως, καίτοι παρεισήγαγεν εἰς αὐτὴν πλεῖστα ὅσα εἰδωλολατρικὰ ἔθιμα καὶ τύπους καὶ πράξεις.
Λόγῳ δὲ τῆς πρὸς τοὺς Ἰουδαίους προσεγγίσεώς των οἱ Σαμαρεῖται κατὰ τὴν ἐποχὴν τῆς αἰχμαλωσίας εἶχον προσκαλέσει ἀπὸ τῆς Βαβυλῶνος Ἰσραηλίτας ἱερεῖς καὶ ἐδιδάσκοντο παρ’ αὐτῶν, ἂν καὶ ἄνευ οὐδενὸς πρακτικοῦ ἀποτελέσματος, τὸν ἀληθινὸν Θεόν. Μετὰ δὲ τὴν ἐπιστροφὴν τῶν Ἰουδαίων ἀπὸ τῆς Βαβυλῶνος ἐπιμόνως ἀπῄτησαν οὗτοι, ἵνα ἀναγνωρισθῶσιν ὡς Ἰουδαῖοι καὶ βοηθήσωσι καὶ αὐτοί ὑπὲρ τῆς ἀνεγέρσεως τοῦ Ναοῦ. Μὴ γενόμενοι ὅμως δεκτοὶ ὑπὸ τῶν Ἰουδαίων καὶ ἀποτυχόντες τῆς ἐπιθυμίας αὑτῶν, κατηγόρησαν καὶ διέβαλον τούτους πρὸς τὸν βασιλέα τῶν Περσῶν ὡς ἐπιβουλευομένους αὐτόν. Τούτου ἕνεκα οἱ Ἰουδαῖοι ἔκτοτε, σωθέντες ἀπὸ τῆς διαβολῆς ταύτης, ὄχι μόνον ἀσπόνδως ἐμίσουν τοὺς Σαμαρείτας, ἀλλὰ καὶ βδέλυγμα ἐθεώρουν αὐτοὺς καὶ μίασμα, καὶ πᾶς ὁ ἐγγίζων Σαμαρείτη εἰς καθάρσεις ὑπεβάλλετο (Δʹ Βασιλ. ιζʹ 24-41, Βʹ Ἔσδρ. δʹ 4, Νεεμ. δʹ, Ματθ. ιʹ 5, Λουκ. ιζʹ 16-18).
Οὕτω ἀποσπασθέντες ἀπὸ τῶν Ἰουδαίων οἱ Σαμαρεῖται ᾠκοδόμησαν καὶ ναὸν ἐπί τοῦ ὄρους Γαριζίν, καὶ ἐθυσίαζον ἐν αὐτῷ συμφώνως πρὸς τὰς διατάξεις τοῦ Μωσαϊκοῦ Νόμου, ἀπορρίψαντες ὅμως πάντα τὰ ἄλλα βιβλία τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης. Διατείνονται δὲ ὅτι τὸ πρῶτον θυσιαστήριον, τὸ κατὰ διαταγὴν τοῦ Μωϋσέως ἐγερθὲν ὑπὸ τῶν Ἰσραηλιτῶν ἅμα τῇ εἰσβολῇ των εἰς τὴν Γῆν τῆς Ἐπαγγελίας, ἦτο ὄχι ἐπὶ τοῦ ὄρους Γαιβὰλ (Δευτ. κζʹ 4, Ἰησ. Ναυῆ ηʹ ἢ θʹ 30-35), ἀλλ’ ἐπὶ τοῦ Γαριζίν. Ἐκ τούτων ἡ ἔχθρα καὶ τὸ μῖσος τῶν Ἰουδαίων κατὰ τῶν Σαμαρειτῶν ἔτι μᾶλλον ἐξήφθη καὶ ἡ λέξις ἐσήμαινε τοῦ λοιποῦ περιφρόνησιν (Βʹ Μακκαβ. ϛʹ 2, Λουκ. θʹ 52-53, Ἰωάν. δʹ 9). Ὁ δὲ ναὸς οὗτος, ὁ ἐπί τοῦ Γαριζὶν ἐγερθείς ὑπὸ τῶν Σαμαρειτῶν, ἔμεινεν ἐπί πολὺν χρόνον, κατεστράφη δὲ ὑπὸ τοῦ Ὑρκανοῦ ἐν ἔτει 129 π.Χ.
Παρὰ ταῦτα ὅμως και μετὰ τὴν καταστροφὴν τοῦ ναοῦ οἰ Σαμαρεῖται ἐθεώρουν πάντοτε τὸ ὄρος τοῦτο ὡς ἱερὸν καὶ μόνον κατάλληλον πρὸς λατρείαν τοῦ Θεοῦ (Ἰωάν. δʹ 20-21). Ὡς τοιοῦτον δὲ ἐκλαμβάνεται μέχρι καὶ σήμερον ἀκόμη παρὰ τῶν ὀλίγων καὶ νῦν σῳζομένων καὶ περί αὐτὸ κατοικούντων Σαμαρειτῶν. Ἀλλὰ καὶ ἐν Νεαπόλει (Ναβλοῦς) τῆς ἀρχαίας Συχὲμ κατοικοῦσι περὶ τὰς τεσσαράκοντα ἕως πεντήκοντα οἰκογένειαι Σαμαρειτῶν, ἀλλὰ καὶ οὗτοι τρίς τοῦ ἔτους, ἤτοι τὴν ἑορτὴν τῶν ἀζύμων, τὴν τῶν ἑβδομάδων, καὶ τὴν τῆς Σκηνοπηγίας, ἀναβαίνουσιν εἰς τὸ ὄρος Γαριζὶν πρὸς λατρείαν τοῦ Θεοῦ. Οὗτοι δὲ οἱ ἐν Νεαπόλει Σαμαρεῖται κατέχουσιν ἀντίτυπον τῆς Πεντατεύχου ἀρχαιότατον, ἀνερχόμενον, κατά τινας, μέχρι τοῦ χιλιοστοῦ καὶ τετρακοσιοστοῦ ἔτους πρὸ Χριστοῦ. Πάντες δὲ οἱ νῦν ὑπάρχοντες Σαμαρεῖται τηροῦσι καὶ ἑορτάζουσι πάσας τὰς Ἰουδαϊκὰς ἑορτάς, ὄχι μόνον θυσίας θύοντες τὸ Πάσχα, ἀλλὰ καὶ τὴν ἔλευσιν τοῦ Μεσσίου, ὡς καὶ οἱ Ἑβραῖοι, ἀναμένοντες (Ἰωάν. δʹ 25). Πολλοὶ δὲ τούτων ἐπὶ τῶν ἡμερῶν τῶν Ἀποστόλων καὶ ἀπεδέχθησαν τὸν Χριστόν, καὶ ἐπίστευσαν εἰς Αὐτὸν ὡς τὸν μόνον Σωτῆρα (Πράξ. ηʹ 1, θʹ 31, ιεʹ 3).