Ὑποσημειώσεις
[1] Πάγος ἐκαλεῖτο ὑπὸ τῶν ἀρχαίων Ἑλλήνων ὁ βράχος. Ὁ δὲ Ἄρειος Πάγος ἦτο πετρώδης λόφος κείμενος πλησίον το κέντρου τῶν ἀρχαίων Ἀθηνῶν, κάτωθεν τῆς Ἀκροπόλεως, καὶ μεταξὺ αὐτῆς καὶ τοῦ Θησείου, ὠνομάσθη δὲ οὕτω διότι ἐπ’ αὐτοῦ ἐδικάσθη ποτὲ κατὰ τὴν ἑλληνικὴν μυθολογίαν ὁ θεὸς τοῦ πολέμου Ἄρης ὑπὸ τῶν ἄλλων θεῶν ἐπὶ φόνῳ. Ὅθεν διὰ τὴν περὶ τοῦ λόφου τούτου παράδοσιν, οἱ Ἀθηναῖοι ἐγκατέστησαν εἰς αὐτὸν τὸ ἀνώτατον δικαστήριον τῶν ἀρχαίων Ἀθηνῶν, εἰς τὸ ὁποῖον ἐδικάζοντο τὰ παντὸς εἴδους κακουργήματα, ἤτοι φόνοι, ἱεροσυλίαι, ἀκολασίαι, ὀκνηρίαι καὶ τὰ τοιαῦτα, ἠμείβοντο δὲ οἱ ἐνάρετοι καὶ χρηστοὶ πολῖται ὑπὸ τῶν δικαστῶν αὐτοῦ, συνισταμένων ἐκ τῶν μᾶλλον εὐϋπολήπτων καὶ σπουδαίων καὶ ἀκεραίου χαρακτῆρος πολιτῶν, οἵτινες ὡς ἄρχοντες ἀμέμπτως καὶ καλῶς προϋπηρέτησαν τὸν τόπον. Συνεδρίαζον δὲ νύκτωρ καὶ ἐν ὑπαίθρῳ, αἱ δὲ ἀποφάσεις τοῦ δικαστηρίου τούτου ἐφημίζοντο ὡς σοφαὶ καὶ δίκαιαι καὶ πέραν τῶν Ἑλληνικῶν ὁρίων. Ὁ ἀριθμὸς τῶν δικαστῶν καὶ ἡ ἰσχὺς αὐτῶν ἦσαν διάφοροι κατὰ διαφόρους ἐποχάς, ἡ δὲ εἰς τοῦτο εἴσοδος ἦτο ἐλευθέρα εἰς πάντα πολίτην.
Τινὲς τῶν φιλοσόφων, μαθόντες ὅτι ὁ Ἀπόστολος Παῦλος κηρύττει ξένην καὶ ἄγνωστον εἰς τὸν τόπον θεότητα, πάραυτα προσεκάλεσαν αὐτὸν εἰς τὸ δικαστήριον τοῦτο, ἵνα ἀπολογηθῇ περὶ τῆς νέας αὐτοῦ διδασκαλίας. Ἡ πρόσκλησις ἐγένετο γνωστὴ καθ’ ἅπασαν τὴν πόλιν, καὶ τὸ δικαστήριον ἐπληρώθη ὑπὸ τῶν τῆς ἐποχῆς ἐκείνης περιέργων, σοφιστῶν, φιλοσόφων, σοφῶν, καὶ ἰδίως Στωϊκῶν καὶ Ἐπικουρείων. Ἐνώπιον τοῦ περιωνύμου τούτου κέντρου τῆς δικαιοσύνης καὶ τῆς σοφίας παρέστη μετὰ πάσης προθυμίας ὁ μέγας Παῦλος. Κάτωθι αὐτοῦ ἦτο ἡπλωμένη ἡ ὡραία πόλις τῶν Ἀθηνῶν, ἡ ἀγορά, τὰ θέατρα, οἱ ναοί, αἱ στοαί, οἱ βωμοί, καὶ αἱ ἄπειροι θεότητες τῶν δεισιδαιμονεστέρων καὶ φανατικῶν εἰδωλολατρῶν Ἀθηναίων. Πέριξ αὐτοῦ ἦσαν οἱ ὀνομαστοὶ λόφοι τῶν Νυμφῶν, τῆς Πνυκὸς καὶ τοῦ Μουσείου. Ἄνωθι δὲ καὶ πρὸ τῶν ὀφθαλμῶν αὐτοῦ ἀγερώχως ὑψοῦτο ἡ περίδοξος Ἀκρόπολις, ἐπὶ τῆς ὁποίας ἐφάνταζεν ὁ Παρθενών, τὰ Προπύλαια, ὁ ναὸς τοῦ Ποσειδῶνος καὶ πέραν πάντων ἡ νεφελοβάμων Ἀθηνᾶ ἡ καὶ ἀπὸ αὐτοῦ τοῦ Σουνίου ὁρωμένη. Ἔναντι τοῦ μεγαλείου τούτου, τοῦ σεβασμοῦ, τῆς σοφίας καὶ τῆς περιεργείας καὶ τὸ σπουδαιότερον τῆς ἄκρας εἰδωλολατρίας, σταθεὶς ἀτρόμητος ὁ σιδηροῦς Ἀπόστολος τῶν ἐθνῶν ἐκήρυξε Θεὸν τὸν Χριστὸν καὶ τοῦτον Ἐσταυρωμένον, γνωρίσας εἰς αὐτούς, ὅτι ὁ ἀληθὴς Θεός, ὁ τὸν κόσμον καὶ πάντα τὰ ἐν τῷ κόσμῳ ποιήσας καὶ κύριος ὑπάρχων τοῦ οὐρανοῦ καὶ τῆς γῆς, ὁ ὑπ’ αὐτῶν ἄγνωστος ἔτι, οὐδόλως δύναται νὰ κατοικῇ εἰς χειροποιήτους ναοὺς ὡς ἡ Ἀθηνᾶ καὶ οἱ ἄλλοι αὐτῶν θεοί, ἀλλ’ ἐν τοῖς ὑψίστοις καὶ πανταχοῦ. Γενομένου δὲ τοῦ Παύλου περὶ τὴν ἀνάστασιν τῶν νεκρῶν, τινὲς μὲν ἐχλεύασαν αὐτόν, ἄλλοι δὲ καὶ ἐπίστευσαν «ἐν οἷς καὶ Διονύσιος ὁ Ἀρεοπαγίτης καὶ γυνὴ ὀνόματι Δάμαρις καὶ ἕτεροι σὺν αὐτοῖς» (Πράξ. ιζʹ 34).
[2] Ἴδωμεν τρομερὸν παράδειγμα, ἀδελφοί, διὰ τοὺς μνησικακοῦντας κατὰ τῶν ἀδελφῶν των προφάσει εὐσεβείας· ἐὰν δὲ καὶ κατὰ τῶν δικαίως, λυπουμένων διὰ τὰ παραπτώματα τῶν ἀδελφῶν των καὶ μνησικακούντων κατ’ αὐτῶν τοιαύτη ἐπαπειλεῖται τιμωρία παρὰ τοῦ ἰδίου Δεσπότου Χριστοῦ, πόσον μᾶλλον θέλουν τιμωρηθῆ οἱ ἀδίκως καὶ παραλόγως μνησικακοῦντες καὶ συκοφαντοῦντες καὶ καταρώμενοι τοὺς ἀδελφούς των, ὑπὲρ ὧν Χριστὸς ἀπέθανεν;
[3] Κατὰ τὸν Ἐπισκοπικὸν Κατάλογον Ἀθηνῶν, μετὰ τὸν Ἅγιον Διονύσιον, τότε ἀμέσως ἢ καὶ μετὰ ἀπὸ ὀλίγους χρόνους, ἐγένετο Ἐπίσκοπος Ἀθηνῶν ὁ Νάρκισσος, τοῦ ὁποίου ἡ μνήμη ἐπιτελεῖται τῇ λαʹ (31ῃ) τοῦ παρόντος Ὀκτωβρίου, ἐν ᾗ καὶ βλέπε περὶ αὐτοῦ (βλέπε καὶ σχετικὴν ὑποσημείωσιν εἰς τὴν μνήμην τοῦ Ἁγίου Ἀποστόλου Φιλίππου, ἐν τόμῳ ΙΑʹ τοῦ ἡμετέρου «Μεγάλου Συναξαριστοῦ τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας», τῇ ιδʹ (14ῃ) τοῦ μηνὸς Νοεμβρίου). Τὸν Νάρκισσον διεδέχθη εἰς τὸν θρόνον τῶν Ἀθηνῶν ὁ Πούπλιος, ὅστις ἑορτάζεται τῇ ιγʹ (13ῃ) Μαρτίου (βλέπε ἐν τόμῳ Γʹ τοῦ ἡμετέρου «Μεγάλου Συναξαριστοῦ τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας»).
[4] Ἐπειδὴ ὑπὸ τῶν νεωτέρων κριτικῶν ἀμφισβητεῖται ζωηρῶς ἡ εἰς Γαλλίαν μετάβασις τοῦ Ἁγίου τούτου Διονυσίου τοῦ Ἀρεοπαγίτου καὶ μάλιστα τὸ ὅτι ἐγένετο πρῶτος Ἐπίσκοπος Παρισίων, ἐν οἷς καὶ ἐμαρτύρησε δι’ ἀποκεφαλισμοῦ, ἰσχυριζομένων ὅτι ἄλλος ἦτο ὁ Διονύσιος ἐκεῖνος ὁ Παρισίων, ὅστις καὶ ἀποκεφαλισθείς, ὡς λέγουν, μεταξὺ τῶν ἐτῶν 272-280 ἔλαβεν εἰς χεῖρας του τὴν μακαρίαν κεφαλήν του καὶ ἐβάδισεν ἕως οὗ παρέδωκεν αὐτὴν εἰς χεῖρας εὐσεβοῦς τινος γυναικὸς ὀνόματι Κατούλας, ἔτι δὲ καὶ διὰ τὰ Συγγράμματα αὐτοῦ ὅτι εἶναι νόθα καὶ ψευδῶς ἀποδίδονται εἰς αὐτόν, ἐπειδὴ λέγομεν ταῦτα ὑπὸ τῶν νεωτέρων ὑποστηρίζονται, διὰ ταῦτα καὶ διὰ νὰ μὴ εἴπωμεν ἰδικούς μας λόγους, παραθέτομεν ἐνταῦθα τὸ σχόλιον ὅπερ ἐσημείωσεν εἰς τὴν παροῦσαν ἑορτὴν ὁ Ὅσιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης ἐπικρίνων τὸν σύγχρονον αὐτοῦ καὶ διάσημον διδάσκαλον Εὐγένιον Βούλγαριν, ὅστις νεωστὶ τότε ἐξέδωκε τὴν ὑπ’ αὐτοῦ συγγραφεῖσαν βίβλον «Ἑκατονταετηρὶς τῶν ἀπὸ Χριστοῦ Σωτῆρος ἡ πρώτη» (ἐν Λειψίᾳ 1805 καὶ ἔπειτα ἐν Μόσχᾳ) καὶ εἰς τὴν ὁποίαν βίβλον ὁ Εὐγένιος ἀντιφερόμενος πρὸς τὰ παραδεδομένα ἐν τῇ Ὀρθοδόξῳ Ἁγιολογίᾳ, ἀλλὰ καὶ εἰς αὐτὸ τὸ Ρωμαϊκὸν Μηνολόγιον, ὅπερ συμφωνεῖ εἰς τὰ περὶ τοῦ Ἁγίου Διονυσίου μὲ τὸ Ὀρθόδοξον Μηνολόγιον, προβάλλει τὴν ὡς ἄνω ἄποψιν. Τὸ σχόλιον τοῦ Ὁσίου Νικοδήμου ἔχει οὕτω:
«Ἐνταῦθα γενόμενος θαυμάζω κατ’ ἀλήθειαν πῶς ὁ σοφὸς συγγραφεὺς τῆς νεοτυπώτου «Ἑκατονταετηρίδος» (σελ. 154) γράφει ὅτι οἱ Γάλλοι ἠπατήθησαν, καυχώμενοι ὅτι ἐγένετο πρῶτος Ἐπίσκοπος εἰς Παρισίους ὁ Ἀρεοπαγίτης οὗτος Διονύσιος, καὶ ὅτι οὐχὶ ξίφει ἐτελειώθη οὗτος, ἀλλὰ πυρὶ ἐν Ἀθήναις. Οὐδένα δὲ τούτων προσάγει μάρτυρα. Ἡμεῖς δὲ ἀκούσαντες τὸν Σύγκελλον Μιχαὴλ νὰ λέγῃ φανερά, ὅτι οἱ Παρίσιοι ἦσαν τότε ἡ μικροτέρα πόλις τῆς Γαλλίας, καὶ ἐν αὐτῇ ὁ θεῖος οὗτος Διονύσιος ἐτελειώθη, καὶ ὅτι τὸν διὰ ξίφους καὶ οὐ τὸν διὰ πυρὸς ὑπέστη θάνατον, ὁμοίως καὶ τὸν Διάκονον τοῦτον Μαυρίκιον (τὸν Συναξαριστὴν) καὶ ἄλλους τοὺς τὸ Μαρτύριον τοῦ Ἁγίου καὶ τὸ Συναξάριον τούτου συγγραψαμένους, ταῦτα, λέγω, βλέποντες ἡμεῖς καὶ ἀκούοντες, τῇ παραδόσει τούτων ἐμμένομεν. Ὁμοίως ἐθαύμασα μεγάλως, ἀλλὰ καὶ ἐλυπήθην καθ’ ὑπερβολήν, βλέπων τὸν αὐτὸν συγγραφέα νὰ ἐκσυρίττῃ, οἴμοι! ὡς ὑποβολιμαῖα καὶ μεταγενέστερα, ἐν τῇ αὐτῇ «Ἑκατονταετηρίδι», τὰ τοῦ μεγάλου τούτου Διονυσίου Συγγράμματα. Καὶ ἂν δὲν ηὐλαβήθη Μαξίμους, Σωφρονίους, Ἀνδρέας, Δαμασκηνούς, Σουΐδας, Συγκέλλους, Ἀγάθωνας, Πάπας, καὶ ἄλλους πολλοὺς κατ’ ἰδίαν Πατέρας, οἵτινες ὡς γνήσια δέχονται τὰ ρηθέντα τοῦ θείου Διονυσίου Συγγράμματα, κἂν ἔπρεπεν ὁ εὐλογημένος νὰ εὐλαβηθῇ δύο Οἰκουμενικὰς Συνόδους, τὴν Ἕκτην, λέγω, ἥτις ἀναφέρει ρητὸν ἐξ αὐτοῦ κατὰ τὴν ϛʹ Πρᾶξιν αὐτῆς, καὶ τὴν Οἰκουμενικὴν Ζʹ, ἥτις ἐν τῷ βʹ καὶ δʹ Κανόνι αὐτῆς ρητὰ τοῦ Ἁγίου Διονυσίου ἀναφέρει καὶ αὐτὸν τὸν Διονύσιον μέγαν ὀνομάζει· ὁμοίως καὶ μίαν τοπικὴν Σύνοδον, τὴν ἐν Ρώμῃ συναχθεῖσαν ἐπὶ Μαρτίνου κατὰ Μονοθελητῶν. Ἀλλὰ γενηθήτωσαν αἱ Οἰκουμενικαὶ Σύνοδοι ἀληθεῖς, ὡς λανθάνεσθαι μὴ δυνάμεναι, πᾶς δὲ ἄνθρωπος μεμονωμένος γενηθήτω ψεύστης, ὡς σφαλῆναι δυνάμενος, κἂν μυριάκις καλεῖται σοφὸς καὶ φιλόσοφος». (Βλέπε καὶ τὴν ὑποσημείωσιν τοῦ βʹ Κανόνος τῆς Ἁγίας Ζʹ Οἰκουμενικῆς Συνόδου ἐν τῷ «Πηδαλίῳ»). Καὶ τοῦτο δὲ προστίθημι, ὅτι ὁ ρηθεὶς συγγραφεὺς τῆς «Ἑκατονταετηρίδος» εἰς πάμπολλα μέρη καὶ τοῦ «Θεολογικοῦ» αὐτοῦ καὶ τῆς «Μεταφυσικῆς» του φέρει εἰς βεβαίωσιν τῶν προκειμένων αὐτῷ ὑποθέσεων ρητὰ τοῦ μεγάλου τούτου Διονυσίου, καὶ δέχεται ταῦτα ὡς γνήσια. Ὁμοίως φέρει μαρτυρίας ἐξ αὐτῶν καὶ ἐν τῇ ὑπ’ αὐτοῦ μεταγλωττισθείσῃ «Ἱερᾷ Τελετουργίᾳ». Ὅθεν ἐπειδὴ αὐτὸς ἄλλα μὲν ἐκεῖ γράφει, ἄλλα δὲ ἐν τῇ «Ἑκατονταετηρίδι», διὰ τοῦτο οὐδεὶς πρέπει νὰ προσέχῃ ὅλως εἰς τὸν τοιοῦτον, ὡς αὐτὸν ἑαυτῷ λαμπρῶς ἀντιφάσκοντα καὶ ἀσύμφωνον ὄντα κατὰ τοῦτο τὸ μέρος».
[5] Κατὰ τὸν δέκατον αἰῶνα ὁ Κάρολος Σίμπληξ ὁ τῆς Γαλλίας βασιλεύς, διὰ ληγάτου (ἤτοι κληρονομίας) ἀπέστειλεν εἰς τὸν Ἑρρῖκον τὸν Ἰξευτήν, τὴν τοῦ Ἁγίου τούτου Διονυσίου τοῦ Ἀρεοπαγίτου χεῖρα, κεκοσμημένην μὲ χρυσίον καὶ πολυτίμους λίθους, ὡς ἐνέχυρον παντοτεινῆς συμφωνίας καὶ ἀμοιβαίας κατὰ Θεὸν ἀγάπης. Ὁ δὲ Ἑρρῖκος, εὐχαρίστως ὑποδεξάμενος τὸ θεῖον δῶρον, προσέπεσε καὶ κατεφίλησε τὸ ἅγιον λείψανον καὶ μὲ ἄκραν εὐλάβειαν ἐτίμησεν αὐτό, τὸ ὁποῖον ἦτο ἡ μόνη παραμυθία τῶν τὴν Γαλλίαν οἰκούντων. Ὅθεν ὁ εἰς τοὺς χρόνους τοῦ ρηθέντος Ἑρρίκου πρέσβυς δεινολογεῖται, ὅτι ἀφ’ ὅτου τὸ σῶμα τοῦ Ἁγίου τούτου Διονυσίου μετετέθη ἀπὸ τὴν Γαλλίαν, πολλὰ κακὰ ἔπαθεν αὕτη, καὶ ἐκ τῶν ἐμφυλίων πολέμων καὶ ἐκ τῶν ξένων (βλέπε σελ. 362 τοῦ βʹ τόμου τοῦ Μελετίου). Ἡ χαριτόβρυτος δὲ τοῦ Ἁγίου τούτου κάρα σῴζεται ἐν τῇ Ἱερᾷ καὶ Βασιλικῇ Μονῇ τοῦ Δοχειαρίου, τῇ ἐν τῷ Ἁγίῳ Ὄρει, ἀφιερωθεῖσα διὰ Χρυσοβούλλου βασιλικοῦ ὑπὸ τοῦ ἀοιδίμου βασιλέως Ἀλεξίου Αʹ τοῦ Κομνηνοῦ.
