Ὑποσημειώσεις
[1] Ἰλλυρικὸν ἢ Ἰλλυρία ἐκαλεῖτο τότε ἡ βορειοδυτικὴ περιοχὴ τῆς Βαλκανικῆς Χερσονήσου ἡ περιβρεχομένη ὑπὸ τῆς Ἀδριατικῆς θαλάσσης.
[2] Πρὸς ἀποφυγὴν συγχύσεως σημειοῦμεν ἐνταῦθα ὅτι ἐκ τῶν τριῶν τούτων ἑτεροθαλῶν ἀδελφῶν τοῦ Μεγάλου Κωνσταντίνου, ὁ Ἀννιβαλιανὸς ἀπέκτησε δύο υἱούς, Δαλμάτιον καὶ Ἀννιβαλιανὸν καὶ τούτους ὀνομαζομένους. Εἰς τοὺς ἀνεψιούς του τούτους ὁ Μέγας Κωνσταντῖνος ἀποθνῄσκων παρεχώρησεν ἐπαρχίας τοῦ κράτους του, εἰς μὲν τὸν Δαλμάτιον τὴν Θρᾴκην, Μακεδονίαν καὶ Ἀχαΐαν, εἰς δὲ τὸν Ἀννιβαλιανὸν τὴν Ἀρμενίαν καὶ τὸν Πόντον.
[3] Ἡ ἀρχαία Ἀρελάτη εἶναι ἡ σημερινὴ πόλις Arles τῆς νοτίου Γαλλίας.
[4] Εἰς τὴν κατὰ τὴν πρώτην ἡμῶν ἔκδοσιν τοῦ Συναξαρίου τοῦ Ἁγίου καὶ Μεγάλου τούτου Κωνσταντίνου, εὐθὺς μετὰ τὴν ἐπὶ τοῦ Μαξεντίου νίκην καὶ τὴν ἀνακήρυξίν του εἰς Αὐτοκράτορα τῆς Ρώμης, τάσσεται ἡ βάπτισις αὐτοῦ ὡς τελεσθεῖσα ἐν Ρώμῃ ὑπὸ τοῦ Ἁγίου Σιλβέστρου Πάπα Ρώμης. Ὡς δηλαδὴ γράφεται καὶ ἐν τῷ κατὰ πλάτος Βίῳ αὐτοῦ, τὸν ὁποῖον κατεχωρίσαμεν ἀπεριέργως, ὡς ἀκριβῶς τὸν παρελάβομεν ἀπὸ τοὺς παλαιοτέρους τετυπωμένους καὶ χειρογράφους Συναξαριστὰς καὶ ὡς ἀναφέρεται καὶ εἰς τοὺς παλαιοὺς χειρογράφους Βίους αὐτοῦ τοὺς σῳζομένους ἔν τε τῇ Μεγίστη Λαύρᾳ καὶ τῇ Ἱερᾶ Μονῇ τῶν Ἰβήρων ἐν Ἁγίῳ Ὄρει, ὡς ἐπίσης ἀναφέρεται αὕτη καὶ ἐν τῷ Βίῳ τοῦ Ἁγίου Σιλβέστρου τοῦ ἑορταζομένου κατὰ τὴν βʹ (2αν) Ἰανουαρίου. Πλὴν ὅμως ἐπειδὴ ἐν τοῖς Συναξαρίοις τῶν Μηναίων καὶ τῷ Συναξαρίῳ τοῦ Συναξαριστοῦ τοῦ Ἱεροῦ Νικοδήμου οὐδὲν περὶ τῆς βαπτίσεως τοῦ Μεγάλου Κωνσταντίνου ἀναφέρεται, καὶ ἐπειδὴ κοινὴ δόξα τῆς Ἀνατολικῆς Ἐκκλησίας εἶναι ὅτι ὁ Μέγας Κωνσταντῖνος ἐβαπτίσθη ἔν τινι προαστίῳ τῆς Νικομηδείας κατὰ τὸ τέλος τῆς ζωῆς του ὑπὸ τῆς Κοινότητος τῶν Ὀρθοδόξων Ἐπισκόπων, διὰ τοῦτο ἀπὸ τῆς δευτέρας ἡμῶν ἐκδόσεως ἤχθημεν εἰς τὴν ἀπόφασιν τῆς ἀπαλείψεως ἀπὸ τῆς παρούσης Βιογραφίας τῆς περικοπῆς περὶ τῆς βαπτίσεως αὐτοῦ ὑπὸ τοῦ Ἁγίου Σιλβέστρου. Εἰς τὴν ἀπόφασιν ταύτην ἀχθέντες, καθῆκον ἡμῶν ἐπιτακτικὸν θεωροῦμεν ὅπως ἐξηγήσωμεν ἐκτενέστερόν πως τοὺς λόγους τῆς τοιαύτης ἀπαλείψεως, καὶ νὰ παραθέσωμεν τὰς ἐγκυροτέρας γνώμας τῶν ἐπὶ τοῦ ζητήματος τούτου ἀσχοληθέντων διαπρεπεστέρων ἁγιολόγων καὶ ἱστοριογράφων.
Τὴν εἴδησιν λοιπόν, ἐν πρώτοις, περὶ τῆς ὑπὸ τοῦ Ἁγίου Σιλβέστρου βαπτίσεως τοῦ Μεγάλου Κωνσταντίνου εὑρίσκομεν ὑποστηριζομένην μεταξὺ ἄλλων καὶ ὑπὸ τοῦ σοφωτάτου Ἀθηνῶν Μελετίου ἐν τῇ Ἐκκλησιαστικῇ αὐτοῦ ἱστορίᾳ, φέροντος ὡς συνεπικουροῦντας εἰς τοῦτο καὶ τοὺς Θεοφάνην, Μιχαὴλ τὸν Γλυκᾶν καὶ ἄλλους. Οὐδόλως ὅμως παράδοξον ὅλοι οὗτοι νὰ ἐπλανήθησαν, πιστεύσαντες ἴσως ὡς ἀληθεῖς, σκοπίμως διοχετευθείσας ὑπὸ τῶν Λατίνων εἰδήσεις, ἀφ’ ἦς ἀκόμη ἐποχῆς ἦσαν οὗτοι ἡνωμένοι μὲ τὴν Ὀρθόδοξον Ἐκκλησίαν. Διότι αὐτοὶ, θέλοντες νὰ στερεώσουν τὰς πλάνας των, δὲν ἐδίσταζον νὰ νοθεύσουν τὴν ἀλήθειαν. Οὕτως ἔπραξαν προκειμένο νὰ ὑποστηρίξουν καὶ τὴν πλάνην των περὶ τοῦ πρωτείου τοῦ Πάπα, παρουσιάσαντες κατὰ τὸν Θʹ (9ον) αἰῶνα πλαστὸν ἔγγραφον γνωστὸν ἐν τῇ ἱστορίᾳ ὡς «Δωρεὰ τοῦ Κωνσταντίνου πρὸς τὸν Πάπαν» καὶ ἐπὶ τοῦ ὁποίου οἱ Λατῖνοι, μεταξὺ ἄλλων, θέλουν νὰ στηρίξουν τὸ δικαίωμα τοῦ πρωτείου τοῦ Πάπα. Εἰς τὸ ἔγγραφόν αὐτὸ φέρεται ὁ Μέγας Κωνσταντῖνος ὡς νομοθετῶν τὸ πρωτεῖον ἐξ εὐχαριστίας δῆθεν, διότι ὁ Ἅγιος Σίλβεστρος τὸν ὡδήγησεν εἰς τὴν ἀληθινὴν πίστιν τοῦ Χριστοῦ καὶ τὸν ἐβάπτισεν. Ὁρίζει δὲ ὅπως αἱ ἄλλαι Ἐκκλησίαι ὑποτάσσωνται εἰς τὸν Πάπαν κ.λ.π. Ἡ γνησιότης τοῦ ἐγγράφου αὐτοῦ ἤρχισε νὰ ἀμφισβητῆται ἀπὸ τοῦ ΙΑʹ (11ου) αἰῶνος. Κατὰ τὸν ΙΕʹ (15ον) ὅμως αἰῶνα ἀπεκαλύφθη πλήρως ἀπὸ Λατίνους πάλιν (Καρδινάλιος Ν. Καζάνους, Λαυρέντιος Βάλλα κλπ.) ὅτι ἦτο πλαστόν. Τίποτε δυστυχῶς δὲν ἐκράτησε τοὺς Λατίνους ἀπὸ τὴν μανίαν των διὰ τὸ πρωτεῖον. Πιθανὸν καὶ δι’ αὐτὸν τὸν σκοπὸν νὰ ἐνόθευσαν, ἀπὸ τότε ἀκόμη, τὴν ἀληθῆ εἴδησιν περὶ τοῦ χρόνου καὶ τοῦ τρόπου τῆς βαπτίσεως τοῦ Μεγάλου Κωνσταντίνου.
Φαίνεται δὲ ὅτι ἡ εἴδησις αὕτη περὶ τῆς ὑπὸ τοῦ Ἁγίου Σιλβέστρου Βαπτίσεως τοῦ Μεγάλου Κωνσταντίνου ἔχει ληφθῆ ἐκ τοῦ Συναξαρίου τοῦ Ἁγίου Σιλβέστρου, διότι αὐτολεξεὶ καὶ ἐκεῖ περιέχεται. Ἐκ τούτου λοιπὸν ἔχει ἐγερθῆ μεγάλη διαφωνία μεταξὺ τῶν ἱστοριογράφων, ἄλλοι μὲν ἐξ αὐτῶν ὑποστηρίζουν ὅτι ἐβαπτίσθη ἐν Ρώμῃ ὑπὸ τοῦ Ἁγίου Σιλβέστρου, ἄλλοι δὲ ὅτι ἐν Νικομηδείᾳ ἐβαπτίσθη ὑπὸ τοῦ Εὐσεβίου, ἄλλοι δὲ πάλιν, οἱ πλέον ἀκριβεῖς, λέγουν ὅτι οὗτος εἴς τι προάστιον τῆς Νικομηδείας ἐβαπτίσθη εἰς τὸ τέλος τῆς ζωῆς του, ὑπὸ τῶν Ὀρθοδόξων Ἐπισκόπων. Συγκεκριμένως ὁ Ἀθηνῶν Μελέτιος ἐν σελίδι 309 τοῦ πρώτου τόμου τῆς Ἐκκλησιαστικῆς Ἱστορίας, ἀκολουθῶν τὸν βιογράφον τοῦ Ἁγίου Σιλβέστρου, λέγει, ὅτι ὁ Ἅγιος Σίλβεστρος ἐπιστρέψας ἀπὸ τοῦ ὄρους εἰς τὸ ὁποῖον ἐκρύπτετο, κατήχησε τὸν Μέγαν Κωνσταντῖνον καὶ ἐβάπτισεν αὐτόν, ὅστις ἐξελθὼν ἐκ τῆς κολυμβήθρας τοῦ ἁγίου Βαπτίσματος ἔγινεν ὑγιής, διότι ἔπεσον ἀπὸ τὸ σῶμά του ὡς λεπίδες τὰ ἐξανθήματα τὰ ὁποῖα εἶχε καὶ ὅτι, τοῦτο ἰδὼν ὁ λαός, ἐβαπτίσθησαν πολλοί. Λέγει ἀκόμη ὁ Μελέτιος ὅτι ὅσοι λέγουν ὅτι ὁ Κωνσταντῖνος ἐβαπτίσθη εἰς τὴν Νικομήδειαν, ὢν ἐγγὺς τοῦ θανάτου, ἀπὸ τὸν Ἀρειανὸν Εὐσέβιον, τὸν Ἐπίσκοπον Νικομηδείας, οὗτοι ψεύδονται, ὡς λέγουσιν οἱ πλείονες, καὶ μάλιστα ὁ Θεοφάνης καὶ Μιχαὴλ ὁ Γλυκᾶς.
Καὶ εἶναι μὲν ἀληθὲς ὅτι ταῦτα λέγουν ἐκεῖνοι, ὅμως ἐξ ἀγνοίας ταῦτα λέγουν καὶ πρὸς ἀπόκρουσιν τοῦ ἰσχυρισμοῦ τῶν Ἀρειανῶν ἰσχυριζομένων, ὅτι ὑπὸ τοῦ ὁμόφρονός των Εὐσεβίου ἐβαπτίσθη δῆθεν ὁ Μέγας Κωνσταντῖνος. Ὁ δὲ Ἱεροσολύμων πολυμαθέστατος Δοσίθεος (σελ. 30 τῆς Δωδεκαβίβλου) τὴν ἐναντίαν δόξαν ὑποστηρίζει, ὅτι δηλαδὴ ὁ Μέγας Κωνσταντῖνος δὲν ἐβαπτίσθη ἀπὸ τὸν Ἅγιον Σίλβεστρον εἰς τὴν Ρώμην, οὔτε ὅμως λέγει ὅτι ἐβαπτίσθη εἰς Νικομήδειαν ἀπὸ τὸν Εὐσέβιον, ἀλλὰ λέγει ὅτι ἐβαπτίσθη ἔν τινι προαστίῳ τῆς Νικομηδείας εἰς τὸ τέλος τῆς ζωῆς του ὑπὸ τῆς κοινότητος τῶν Ὀρθοδόξων Ἐπισκόπων, μάλιστα ὑπὸ τῶν πλέον ἐγκρίτων τῶν ἐν Κωνσταντινουπόλει Ἐπισκόπων, οἵτινες εἶχον ἀκολουθήσει τὸν Κωνσταντῖνον. Πρὸς ἐπίρρωσιν τῆς ἀπόψεώς του ταύτης ὁ Ἱεροσολύμων Δοσίθεος φέρει μάρτυρα τὸν ἱστορικὸν Εὐσέβιον, ὅστις βεβαιοῖ τοῦτο εἰς τὸ τέταρτον βιβλίον τῆς ζωῆς τοῦ Κωνσταντίνου. Λέγει δηλαδὴ ἐκεῖ ὅτι ὁ Κωνσταντῖνος συγκαλέσας τοὺς Ἐπισκόπους κοινῶς διελέχθη μετ’ αὐτῶν περὶ τοῦ Βαπτίσματος καὶ ὅτι δὲν ἐβαπτίσθη πρότερον, διότι ἐπεθύμει νὰ ὑπάγῃ καὶ νὰ βαπτισθῇ εἰς τὸν Ἰορδάνην ποταμόν, λέγων ἐπὶ λέξει τὰ ἑξῆς· «Ἐπὶ προάστιον τῆς Νικομηδέων ἀφικνεῖται πόλεως, κἀνταῦθα συγκαλέσας τοὺς Ἐπισκόπους, ὡδέ πη αὐτοῖς διελέξατο. Οὗτος ἦν αὐτὸς ὁ πάλαι μοι διψῶντι καὶ εὐχομένῳ τῆς ἐν Θὲῷ τυχεῖν σωτηρίας καιρὸς ἐλπιζόμενος. Ὥρα καὶ ἡμᾶς ἀπολαῦσαι τῆς ἀθανατοποιοῦ σφραγῖδος. Ὥρα τοῦ σωτηρίου σφραγίσματος μετασχεῖν. Ἐπὶ ρείθρων Ἰορδάνου ποταμοῦ τοῦτ’ ἐνενόουν ποτὲ ποιῆσαι, ἐφ’ ὧν καὶ ὁ Σωτὴρ εἰς ἡμέτερον τύπον τοῦ λουτροῦ μετασχεῖν μνημονεύεται, Θεὸς δ’ ἄρα τὸ συμφέρον εἰδώς, ἐντεῦθεν ἤδη τούτων ἡμᾶς ἀξιοῖν» (κεφ. ξαʹ).
Ὁμοίως ὁ αὐτὸς Δοσίθεος φέρει μάρτυρα καὶ τὸν Θεοδώρητον λέγοντα αὐτολεξεὶ εἰς τὸ κεφ. λβʹ τοῦ αʹ βιβλίου τῆς Ἐκκλησιαστικῆς Ἱστορίας· «Ἐν Νικομηδείᾳ δὲ τῆς Βιθυνίας διάγων ἠρρώστησεν (ὁ Μέγας Κωνσταντῖνος), τὸ δὲ τῆς ἀνθρωπίνης βιότητος ἄδηλον ἐπιστάμενος, τοῦ θείου Βαπτίσματος τὸ δῶρον ἐδέξατο· ἀνεβάλλετο δὲ μέχρι τοῦδε τοῦ χρόνου ἐν Ἰορδάνῃ τῷ ποταμῷ τούτου τυχεῖν ἱμειρόμενος». Φέρει δὲ καὶ τὸν Σωζόμενον λέγοντα ἐν κεφ. λβʹ τοῦ βʹ βιβλίου· «Χαλεπώτερον δὲ διατεθεὶς (ὁ Μέγας Κωνσταντῖνος) διεκομίσθη εἰς Νικομήδειαν, ἔνθα δὴ ἐν προαστίῳ διάγων, ἐμυήθη τὴν ἱερὰν Βάπτισιν». Ὁμοίως ὁ αὐτὸς φέρει καὶ τὸν Σωκράτην τοῦτο μαρτυροῦντα, ὅστις ἐν βιβλίῳ αʹ, κεφαλαίῳ λθʹ λέγει· «Ἐπεὶ δὲ σφοδροτέρου τοῦ νοσήματος ᾔσθετο, τὰ μὲν λουτρὰ ὑπερέθετο ἀπαίρει δὲ ἐκ τῆς Ἑλενουπόλεως εἰς τὴν Νικομήδειαν· κἀκεῖ ἐν προαστίῳ διάγων, τοῦ Χριστιανικοῦ μεταλαμβάνει βαπτίσματος». Προσθέτει δὲ ὁ Δοσίθεος, ὅτι ἡ κοινὴ γνώμη τῶν Ἐκκλησιαστικῶν εἶναι, ὅτι πρὸ τῆς βαπτίσεώς του ἐξέφερεν ὁ Ἅγιος τὴν εἰς θάνατον καταδικαστικὴν ἀπόφασιν κατὰ τοῦ υἱοῦ του Κρίσπου, ὅστις ἀδίκως ἐθανατώθη ἐν ἔτει τκϛʹ (326), ἕνεκεν τῆς κατ’ αὐτοῦ συκοφαντίας τῆς Φαύστας, τὴν δὲ Φαῦσταν δικαίως ἐθανάτωσεν ἐν τῷ αὐτῷ ἔτει, ὡς συκοφαντήσασαν τὸν Κρίσπον καὶ γενομένην αἰτίαν τοῦ θανάτου αὐτοῦ. (Βλέπε ὑποσημείωσιν σελίδων 509-511).
Ὁ δὲ Ὅσιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης, ἀσχολούμενος ἐπὶ τοῦ θέματος τούτου ἐν τῷ Βίῳ τοῦ Ἁγίου Σιλβέστρου, λέγει τὰ ἑξῆς· «Ἐὰν λοιπὸν παραδεχθῶμεν, ὅτι ὁ Μέγας Κωνσταντῖνος ἐβαπτίσθη ὕστερον, διότι ἐπρόσμενε νὰ βαπτισθῇ εἰς τὸν Ἰορδάνην, τοῦτο οὐδὲν παραβλάπτει τὴν αὐτοῦ ἁγιότητα. Καθότι καὶ ὁ Μέγας Βασίλειος καὶ ὁ Θεολόγος Γρηγόριος καὶ πολλοὶ ἄλλοι Ἅγιοι ἐπρόσμεναν νὰ γίνωσι τριάκοντα ἐτῶν καὶ τότε νὰ βαπτισθῶσι, κατὰ μίμησιν τοῦ Κυρίου. Καὶ αὐτὸς δὲ ὁ Κωνστάντιος ὁ υἱὸς τοῦ Μεγάλου Κωνσταντίνου, ἐν καιρῷ τοῦ θανάτου του ἐβαπτίσθη. Ὅθεν καὶ ἠξιώθη νὰ ψάλλωσιν οἱ Ἅγιοι Ἄγγελοι, ἀφ’ οὗ τὴν ψυχήν του παρέδωκεν, ὡς λέγει τοῦτο ὁ Θεολόγος Γρηγόριος. Διότι οὕτω λέγει ἐκεῖνος: «Ἐπειδὴ τὸν Ταῦρον (ἤτοι τὸ ὄρος τοῦ Ταύρου τὸ ἐν τῇ Ἀνατολῇ κείμενον) ὑπερβάλλει τὸ σῶμα, πρὸς τὴν πατρῴαν αὐτῷ (τῷ Κωνσταντίῳ) πόλιν διασῳζόμενον … Φωνή τις ἐκ τῶν ἄκρων ἔστιν οἱς ἐξηκούετο, οἷον ψαλλόντων καὶ παραπεμπόντων, Ἀγγελικῶν, οἶμαι, Δυνάμεων, γέρας τῆς εὐσεβείας ἐκείνῳ καὶ ἀντίδοσις ἐπιτάφιος. Καὶ γὰρ εἰς τὴν ὀρθὴν δόξαν παρακινεῖν ἔδοξεν, ἀλλὰ καὶ τοῦτο τῆς τῶν ὑποδυναστευόντων σκαιότητος καὶ κακοδοξίας τὸ ἔγκλημα· οἳ ἁπλῆν καὶ ἀπαγῆ εἰς εὐσέβειαν παραλαβόντες ψυχήν, οὐ προορωμένην τὰ βάραθρα, ἀπήγαγον, ᾖπερ ἐβούλοντο» (Λόγος βʹ Κατὰ Ἰουλιανοῦ).
Καὶ ταῦτα μὲν ὡς πρὸς τοὺς παλαιοτέρους ἁγιολόγους ἀλλὰ καὶ ὑπὸ τῶν συγχρόνων ἡ αὐτὴ ἄποψις ὑποστηρίζεται, ὅτι δηλαδὴ ὁ Μέγας Κωνσταντῖνος ἐβαπτίσθη περὶ τὰ τέλη τοῦ βίου του ἐν προαστίῳ τῆς Νικομηδείας καὶ ὄχι ἐν Ρώμῃ ὑπὸ τοῦ Ἁγίου Σιλβέστρου (Σωφρόνιος Εὐστρατιάδης «Ἁγιολόγιον» σελ. 266, «Θρησκευτικὴ καὶ Ἠθικὴ Ἐγκυκλοπαιδεία», τόμ. 8ος, στ. 15 καὶ ἄλλοι). Ἐν τῇ αὐτῇ Ἐγκυκλοπαιδείᾳ μάλιστα ἡ βάπτισις τοῦ Μεγάλου Κωνσταντίνου ὑπὸ τοῦ Ἁγίου Σιλβέστρου χαρακτηρίζεται ὡς μυθοπλασία. Ἐν δὲ τῇ 12ῃ στήλῃ τῆς αὐτῆς Ἐγκυκλοπαιδείας γράφεται, οὐχὶ ὀρθῶς, ὅτι ἐν Νικομηδείᾳ ἐβαπτίσθη ὁ Ἅγιος ὑπὸ τοῦ Εὐσεβίου. Περὶ τοῦ ζητήματος τούτου βλέπε ἐκτενὴ σχετικὴν ὑποσημείωσιν καὶ εἰς τὸν Βίον τοῦ Ἁγίου Σίλβεστρου Πάπα Ρώμης τῇ βʹ (2ᾳ) τοῦ μηνὸς Ἰανουαρίου, ἐν τόμῳ Αʹ τοῦ ἡμετέρου «Μεγάλου Συναξαριστοῦ τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας».
[5] Ἐκ τούτου ὁ Ναὸς αὐτὸς ἀπεκλήθη Βασιλικὴ τοῦ Κωνσταντίνου, ἐξ αὐτοῦ δὲ ἐπεκράτησε νὰ ὀνομάζωνται Βασιλικαὶ καὶ ὅλοι οἱ μεγάλοι Χριστιανικοὶ Ναοὶ οἱ οἰκοδομούμενοι κατὰ τὸ σχέδιον τῆς Βασιλικῆς τοῦ Κωνσταντίνου, δηλαδὴ ἐπιμήκεις μὲ τρία κλίτη, τὸ μεσαῖον, τὸ βόρειον καὶ τὸ νότιον κλῖτος. Ὁ ρυθμὸς δὲ οὗτος εἶναι ὁ ἀποκαλούμενος ρυθμὸς Βασιλικῆς. Ὁ δὲ βυζαντινὸς ρυθμὸς ἐπεκράτησε βραδύτερον, ἐπὶ Ἰουστινιανοῦ.
[6] Ταρσός· ἀρχαιοτάτη πόλις τῆς Κιλικίας τῆς Νοτίου Μικρᾶς Ἀσίας, κειμένη βορειοανατολικῶς τῶν Ἀδάνων, πατρὶς τοῦ Ἀποστόλου Παύλου.
[7] Βλέπε περὶ τούτου εἰς τὴν ιʹ (10ην) Δεκεμβρίου, ἐν τόμῳ ΙΒʹ τοῦ ἡμετέρου «Μεγάλου Συναξαριστοῦ τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας».
[8] Βλέπε ὑποσημείωσιν σελ. 125.
[9] Ἡ σημασία τῆς νίκης τοῦ νεαροῦ Κρίσπου ὡς ἀρχηγοῦ τοῦ στόλου εἰς τὴν ναυμαχίαν αὐτὴν τοῦ Ἑλλησπόντου ὑπῆρξε μεγίστης σημασίας, διότι οὗτος κατενίκησε τὸν κατὰ πολὺ ἰσχυρότερον καὶ ὠχυρωμένον ἐχθρικὸν στόλον καὶ συνετέλεσεν ἀποφασιστικῶς εἰς τὴν συντριβὴν τοῦ Λικινίου, δι’ αὐτὸ δὲ καὶ περιεβλήθη οὗτος μὲ μεγίστην ἐκτίμησιν ὑπὸ πάντων. Τοῦτο ὅμως ὑπῆρξε μοιραῖον διὰ τὸν Κρίσπον, διότι ἐξήγειρε τοιοῦτον φοβερὸν φθόνον εἰς τὴν ψυχὴν τῆς μιαρᾶς Φαύστας, τῆς δευτέρας συζύγου τοῦ Μεγάλου Κωνσταντίνου, ὥστε ἀνεζήτει ἔκτοτε αἰτίαν νὰ τὸν θανατώσῃ. Ἦτο δὲ ἡ αἰτία τοῦ φθόνου ἡ ἑξῆς: Ὁ Κωνσταντῖνος εἶχεν ἀποκτήσει τὸν Κρίσπον ἐκ τῆς πρώτης συζύγου του Μινερβίνης, μετὰ δὲ τῆς Φαύστας ἀπέκτησε τρεῖς υἱούς, τοὺς μετέπειτα αὐτοκράτορας Κωνσταντῖνον, Κωνστάντιον καὶ Κώνσταντα καὶ θυγατέρας, πρώτην τὴν Κωνσταντίαν, σύζυγον γενομένην τοῦ υἱοῦ τοῦ Ἀννιβαλιανοῦ, Ἀννιβαλιανοῦ καὶ αὐτοῦ ὀνομαζομένου, μετὰ δὲ τὸν ἐκείνου θάνατον τοῦ υἱοῦ τοῦ Κωνσταντίου Γάλλου, ἀνεψιῶν καὶ τῶν δύο τοῦ Μεγάλου Κωνσταντίνου, καὶ δευτέραν τὴν Ἑλένην, τὴν ἄτυχον σύζυγον Ἰουλιανοῦ τοῦ Παραβάτου. Ἱστορικοί τινες ἐν οἷς καὶ ὁ Γάλλος Charles Le Beau ἐν τῇ «Ἱστορίᾳ τοῦ Βυζαντινοῦ Κράτους», μνημονεύουσι καὶ τρίτην θυγατέρα τοῦ Κωνσταντίνου ὀνομαζομιένην Κωνσταντῖναν. Πάντως μετὰ πολλῶν ἀμφιβολιῶν ἀναφέρουσι ταύτην, ὡς μὴ ἀποδεικνυομένης τῆς ὑπάρξεως αὐτῆς ἐξ ἀδιασείστων ἱστορικῶν στοιχείων. Ἡ Φαῦστα λοιπόν, ὡς φθονερὰ καὶ κακότροπος, ἐφοβεῖτο ὅτι ἡ δόξα τοῦ Κρίσπου θὰ ἐπισκιάσῃ τοὺς υἱούς της καὶ θὰ τοὺς ἐκτοπίσῃ· ἐλέχθη ἀκόμη ὅτι αὕτη ἠράσθη τὸν Κρίσπον, ὅστις τὴν ἀπέκρουσεν, ἐκ τούτου δὲ ἀπεφάσισε νὰ ἐξοντώσῃ αὐτὴ τὸν Κρίσπον. Ἀφοῦ δὲ ἐπὶ πολὺ ἐμελέτα διαφόρους τρόπους, τέλος ἐξέλεξε καὶ ἔθεσεν εἰς ἐφαρμογὴν τὴν ἑξῆς αὐτόχρημα ἐγκληματικὴν συκοφαντίαν. Κατηγόρησεν, ἡ μιαρωτάτη, τὸν ἀνεύθυνον Κρίσπον, ὅτι ἠθέλησε νὰ τὴν μοιχεύσῃ καὶ νὰ φονεύσῃ τὸν πατέρα του, τὸν Μέγαν Κωνσταντῖνον, διὰ νὰ τοῦ ἁρπάσῃ τὴν γυναῖκα καὶ τὸν θρόνον.
Ταῦτα μαθὼν ὁ Κωνσταντῖνος, ὡς ἁπλοῦς τὴν γνώμην, ἐπίστευσεν εἰς τὴν συκοφαντίαν τῆς Φαύστας, πιεζόμενος δὲ ἀπὸ τὸ βάρος τῆς ἐξουσίας νὰ μὴ ἀφήσῃ ἀτιμώρητον τοιαύτην φοβερὰν προσβολὴν κατὰ τοῦ προσώπου τοῦ Αὐτοκράτορος καὶ διὰ νὰ μὴ θεωρηθῇ ὡς ἄδικος, ὅτι δηλαδὴ εἰς ἄλλους ἐφαρμόζει τοὺς νόμους εἰς δὲ τὸν υἱόν του χαρίζεται, ἔδωκε κατ’ αὐτοῦ μὲ πόνον καρδίας τὴν ἐπιβαλλομένην κατὰ τὴν ἐποχὴν ἐκείνην εἰς τοιαύτας περιπτώσεις τιμωρίαν τῆς θανατώσεως. Μαθοῦσα τοῦτο ἡ μήτηρ τοῦ Κωνσταντίνου, ἡ μακαρία Ἑλένη, ἐθρήνει μεγάλως τὴν ἀπώλειαν τοῦ Κρίσπου καὶ ἤλεγχε σφοδρῶς τὸν Κωνσταντῖνον, ἐκεῖνος δὲ ὑπὸ τὸ κράτος τῆς θλίψεως εὑρισκόμενος, διέταξεν ἀναψηλάφησιν τῆς ὑποθέσεως, ἐξ ἧς διαπιστώσας τὸ ἄδικον τῆς συκοφαντίας καὶ τὴν ἀπάτην τῆς Φαύστας διέταξε, δικαίως κατὰ τοὺς τότε νόμους, καὶ τὴν ἐκείνης θανάτωσιν. Ταῦτα τὰ δύο γεγονότα τοσοῦτον ἐλύπησαν τὸν Μέγαν Κωνσταντῖνον, ὥστε εἰς ὅλην τὴν ὑπόλοιπον ζωήν του ἐθρήνει ἀπαρηγόρητα. Ἐποίησε δὲ καὶ ἀργυροῦν ἀνδριάντα εἰς τιμὴν καὶ ἀνάμνησιν τοῦ Κρίσπου, εἰς τὸν ὁποῖον ἐχάραξε τὴν ἐπιγραφὴν «Τῷ ἠδικημένῳ υἱῷ μου».
Ταῦτα, ὡς λέγει ὁ Ἱεροσολύμων Δοσίθεος καὶ οἱ πλεῖστοι τῶν Πατέρων τῆς Ἀνατολικῆς Ἐκκλησίας, συνέβησαν, ὡς καὶ ἐν ἄλλαις ὑποσημειώσεσι τῆς παρούσης Βιογραφίας ἀναφέρομεν, πρὸ τοῦ Βαπτίσματος τοῦ Μεγάλου Κωνσταντίνου, ἂν καὶ αὗται ἦσαν καθ’ αὑτὸ πράξεις ἀπορρέουσαι ἐκ τοῦ ἀξιώματος τοῦ Μεγάλου Κωνσταντίνου καὶ ὄχι τῆς ἰδίας αὐτοῦ προαιρέσεως. Ἂς μὴ ἀπορῇ δὲ περὶ τούτου κανείς, οὔτε νὰ δίδῃ ἀκρόασιν εἰς τοὺς ἐπιπολαίους ἐπικριτὰς τοῦ Ἁγίου, διότι τὸν καιρὸν ἐκεῖνον ἡ δικαιοσύνη δὲν ἀπενέμετο ὡς σήμερον διὰ τῶν δικαστηρίων. Ἅπασαι αἱ ἐξουσίαι, ἑπομένως καὶ ἡ δικαστική, ἦσαν εἰς χεῖρας τῶν αὐτοκρατόρων, αὐτοὶ ἀπεφάσιζον περὶ παντὸς πράγματος καὶ ἀπέδιδον τὴν δικαιοσύνην ὡς ἀνώτατοι δικασταί. Αὐτοὶ ἦσαν ὑποχρεωμένοι ἐκ τῶν νόμων νὰ ἀποδίδουν τὸ δίκαιον καὶ νὰ τιμωροῦν τοὺς ἀτάκτους καὶ τοὺς ἐγκληματίας μὲ τὴν ἐμπρέπουσαν εἰς ἕκαστον ποινήν, ἥτις εἰς τοιαύτος περιπτώσεις ἐπεβάλλετο νὰ εἶναι ἡ εἰς θάνατον καταδίκη. Ἐφόσον λοιπὸν οἱ αὐτοκράτορες ἦσαν κατὰ τοὺς τότε νόμους οἱ ἀνώτατοι δικασταί, ἦσαν καὶ ὑποχρεωμένοι νὰ δικάζουν συμφώνως πρὸς τὰς διατάξεις τῶν νόμων τῆς ἐποχῆς καὶ τὰς καταθέσεις τῶν μαρτύρων καὶ νὰ ἀποδίδουν τὸ δίκαιον ὅπου δήποτε ἀνῆκε τοῦτο.
Ἄλλως τε ὁ Μέγας Κωνσταντῖνος δὲν εἶναι ὁ μόνος βασιλεὺς ὅστις τιμᾶται ὑπὸ τῆς ἁγίας Μητρὸς ἡμῶν Ἐκκλησίας ὡς Ἅγιος. Πολλοὶ βασιλεῖς μὲ τὰς αὐτὰς ἐπιφορτισμένοι, ὡς ὁ Ἅγιος Κωνσταντῖνος, δικαιοδοσίας καὶ ἐκ τῶν πρὸ τῆς Εὐαγγελικῆς Χάριτος καὶ ἐκ τῶν μετὰ ταύτην ἔχουν ἀνακηρυχθῆ καὶ τιμῶνται ὡς Ἅγιοι διὰ τὴν ἁγίαν καὶ δικαίαν αὐτῶν πολιτείαν. Ἐκ τῆς Ἁγίας Γραφῆς μάλιστα πληροφορούμεθα, ὅτι ὄχι μόνον βασιλεῖς ἀλλὰ καὶ Μεγάλοι Προφῆται καὶ Ἅγιοι ἐξέφεραν κατὰ τῶν παραβατῶν τὴν ἀπόφασιν τοῦ θανάτου, ὡς συνέβη μὲ τὸν Προφήτην Ἡλίαν, ὅστις ἐκ θείου ζήλου κινούμενος ἐθανάτωσε τοὺς ἱερεῖς τῆς αἰσχύνης τοῦ Βάαλ καὶ τῶν ἀλσῶν, ὀκτακοσίους πεντήκοντα τὸν ἀριθμόν, καθὼς ἐν τῇ Γʹ Βασιλειῶν ἀναγινώσκομεν· «Καὶ εἶπεν Ἠλιοὺ πρὸς τὸν λαόν· συλλάβετε τοὺς προφήτας τοῦ Βάαλ, μηδεὶς σωθήτω ἐξ αὐτῶν, καὶ συνέλαβεν αὐτούς, καὶ κατάγει αὐτοὺς Ἠλιοὺ εἰς τὸν χειμάρρουν Κισσῶν, καὶ ἔσφαξεν αὐτοὺς ἐκεῖ» (ιηʹ 40). Ἂς σιγήσουν ὅθεν οἱ ἐξ ἀγνοίας ἢ ἀπιστίας ἐπικρίνοντες τὰς πράξεις ταύτας τοῦ Μεγάλου Κωνσταντίνου, ἂς ἐγκύψωσιν εἰς τὸ ὑπέροχον καὶ ἄφθαστον ἔργον αὐτοῦ καὶ ἂς τὸ μελετήσουν διὰ νὰ πεισθοῦν. Ἂς ἔχουν δὲ καὶ ὑπ᾽ ὄψιν των ὅτι πᾶσα πρᾶξις κρίνεται ἀναλόγως πρὸς τοὺς νόμους, τὰ ἤθη καὶ τὰ ἔθιμα τοὺ διέπουν τὴν ἐποχὴν τῆς τελέσεώς της. Οἱ ἄνθρωποι τῆς ἐποχῆς ἐκείνης, μὴ ἔχοντες πρότερον ἰδέαν τινὰ τῆς μετὰ θάνανον ζωῆς, πληροφορούμενοι περὶ τῶν θείων ἀληθειῶν τῆς Ἁγίας ἡμῶν Πίστεως, εὐθὺς ἐγκατέλειπον τὴν πάτριον αὑτῶν θρησκείαν τῶν εἰδώλων, τὰ ἤθη καὶ τὰ ἔθιμά των καὶ ἐγένοντο Χριστιανοὶ ἐπιτελέσαντες ἔργα ἀρετῆς, ἄξια θαυμασμοῦ μεγάλου. Ἡμεῖς Χριστιανοὶ ὄντες ἐκ προγόνων, καλῶς δεδιδαγμένοι περὶ τῆς θείας ἀληθείας καὶ γνωρίζοντες ὅτι μέλλομεν νὰ κριθῶμεν κατὰ τὰς διατάξεις τοῦ Εὐαγγελικοῦ Νόμου, καταφρονοῦμεν αὐτὸν καὶ πράττομεν ἔργα χείριστα τῶν εἰδωλολατρῶν.
[10] Περὶ τοῦ Ἁγίου Ἱερομάρτυρος Μωκίου καὶ τοῦ ἐν Κωνσταντινουπόλει Ναοῦ του τούτου βλέπε εἰς τὴν ιαʹ (11ην) Μαΐου, ὅτε οὗτος ἑορτάζεται (ἀνὰ χεῖρας τόμος, σελ. 242).
[11] Περὶ τοῦ Ἁγίου Φρουμεντίου βλέπε εἰς τὴν λʹ (30ὴν) Νοεμβρίου, ὅτε οὗτος ἑορτάζεται, ἐν τόμῳ ΙΑʹ τοῦ ἡμετέρου «Μεγάλου Συναξαριστοῦ τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας».
[12] Περὶ τῆς θαυμασίας ταύτης Χριστιανῆς Γυναικὸς καὶ τῆς ὑπὸ ταύτης θεραπείας τοῦ τυφλωθέντος βασιλέως βλέπε εἰς τὴν κζʹ (27ην) Ὀκτωβρίου, ἐν τόμῳ Ιʹ τοῦ ἡμετέρου «Μεγάλου Συναξαριστοῦ τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας».
[13] Περὶ τοῦ Ἁγίου τούτου Γρηγορίου Ἐπισκόπου Μεγάλης Ἀρμενίας, βλέπε εἰς τὴν λʹ (30ὴν) Σεπτεμβρίου, ἐν τόμῳ Θʹ τοῦ ἡμετέρου «Μεγάλου Συναξαριστοῦ τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας».
[14] Τὰ περὶ τῆς εὑρέσεως τοῦ Τιμίου Σταυροῦ βλέπε καὶ εἰς τὴν ϛʹ (6ην) Μαρτίου, ὅτε αὕτη ἑορτάζεται, ἐν τόμῳ Γʹ τοῦ ἡμετέρου «Μεγάλου Συναξαριστοῦ τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας», ὡς καὶ ἐν τόμῳ Θʹ εἰς τὴν ιδʹ (14ην) Σεπτεμβρίου, ὅτε ἑορτάζεται ἡ Ὕψωσις αὐτοῦ.
[15] Ὄχι δὲ μόνον Ἐπίσκοπος Ἱεροσολύμων ἠξιώθη νὰ γίνῃ ὁ θεῖος οὗτος Κυριακός, διὰ τὴν θερμήν του εἰς Χριστὸν πίστιν, ἀλλὰ καὶ πολιτείαν ἐπέδειξε ἁγιωτάτην καὶ συγκατηριθμήθη μετὰ τῶν Ἁγίων, τελεῖται δὲ ἡ μνήμη αὐτοῦ κατὰ τὴν κηʹ (28ην) Ὀκτωβρίου (βλέπε ἐν τόμῳ Ιʹ τοῦ ἡμετέρου «Μεγάλου Συναξαριστοῦ τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας»).
[16] Ἡ μνήμη τοῦ Ἁγίου τούτου Ἱερομάρτυρος Πέτρου τοῦ Ὁμολογητοῦ ἐπιτελεῖται κατὰ τὴν κδʹ (24ην) Νοεμβρίου (βλέπε ἐν τόμῳ ΙΑʹ τοῦ ἡμετέρου «Μεγάλου Συναξαριστοῦ τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας»).
[17] Ὁ θεῖος οὗτος Ἀλέξανδρος ἑορτάζεται κατὰ τὴν κθʹ (29ην) Μαΐου (βλέπε ἐν τῷ ἀνὰ χεῖρας τόμῳ, σελ.637).
[18] Περὶ τοῦ ἐπιτελεσθέντος ἐν τῇ Ἁγίᾳ Αʹ Οἰκουμενικῇ Συνόδῳ θαύματος ὑπὸ τοῦ Ἁγίου Σπυρίδωνος βλέπε ἐν τῷ Βίῳ αὐτοῦ τῇ ιβʹ (12ῃ) τοῦ μηνὸς Δεκεμβρίου, ἐν τόμῳ ΙΒʹ τοῦ ἡμετέρου «Μεγάλου Συναξαριστοῦ τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας».
[19] Περὶ τοῦ θαύματος τούτου βλέπε ἐν τῷ ἀνὰ χεῖρας τόμῳ σελ. 410.
[20] Περὶ τῶν ὑπὸ τῆς Ἁγίας Αʹ Οἰκουμενικῆς Συνόδου νομοθετηθέντων περὶ τοῦ ἑορτασμοῦ τοῦ Πάσχα βλέπε ἐν τῇ ὑποσημειώσει τῆς Κυριακῆς τοῦ Πάσχα, ἐν τόμῳ ΙΔʹ τοῦ ἡμετέρου «Μεγάλου Συναξαριστοῦ τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας».
[21] Περὶ τῆς Ἁγίας ταύτης Αʹ Οἰκουμενικῆς Συνόδου βλέπε πλατύτερον εἰς τὴν ἑβδόμην ἀπὸ τοῦ Πάσχα Κυριακὴν τῶν Ἁγίων Πατέρων, καθ’ ἣν ἐπιτελεῖται ἡ μνήμη αὐτῆς, ἐν τόμῳ ΙΔʹ τοῦ ἡμετέρου «Μεγάλου Συναξαριστοῦ τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας».
[22] Βλέπε καὶ εἰς τὴν ιαʹ (11ην) Μαΐου, ὅτε ἐπιτελεῖται ἡ ἀνάμνησις τῶν ἐγκαινίων τῆς θεομεγαλύντου Κωνσταντινουπόλεως, ἐν τῷ ἀνὰ χεῖρας τόμῳ σελ. 245.
[23] Οὗτος ἄλλος εἶναι ἀπὸ τοὺς ἑορταζομένους κατὰ τὴν κεʹ (25ην) Φεβρουαρίου καὶ τὴν ιθʹ (19ην) Ἀπριλίου. Οὗτος ὑπῆρξεν Ἐπίσκοπος καὶ ἀποκαλεῖται Μέγας.
[24] Γράφει δὲ ὁ Μελέτιος ἐν τόμῳ αʹ σελ. 335 τῆς Ἐκκλησιαστικῆς Ἱστορίας, μεταξὺ τῶν ἄλλων, ὅτι τόσον ἀμνησίκακος ἦτο ὁ ἀοίδιμος Κωνσταντῖνος, ὥστε λιθοβολησάντων τινῶν τὴν εἰκόνα του καὶ παρακινούμενος ὑπὸ φίλων του νὰ τιμωρήσῃ τοὺς ὑβριστάς, διότι διὰ τῶν λίθων ἐπλήγωσαν τὸ πρόσωπόν του, ὁ ἀνεξίκακος βασιλεύς, ψηλαφήσας τὸ πρόσωπόν του καὶ χαμογελάσας, εἶπε τὰ ἑξῆς ἀξιομνημόνευτα· «Οὐδαμοῦ πληγὴν ἐπὶ τοῦ προσώπου γεγενημένην ὁρῶ, ἀλλ’ ὑγιὴς μὲν ἡ κεφαλή, ὑγιὴς δὲ ἡ ὄψις ἅπασα» (Χρυσοστόμου, Λόγος Κʹ, Εἰς ἀνδριάντας). Βλέπε καὶ ἐν τῇ ἡμετέρᾳ ἐκδόσει· «Ἰωάννου τοῦ Χρυσοστόμου - Ἐκλογαὶ καὶ Ἀπανθίσματα», Λόγος ΚΑʹ, Περὶ Ἀρχῆς καὶ ἐξουσίας καὶ Δόξης. Ἐν τῷ αὐτῷ Λόγῳ βλέπε καὶ ὅσα ὁ θεῖος Χρυσόστομος λέγει περὶ βασιλικῆς καὶ Ἱερατικῆς ἐξουσίας, περὶ ὧν ἀναφέρομεν καὶ ἐν τῇ ὑποσημειώσει τῶν σελίδων 492-496 τοῦ ἀνὰ χεῖρας τόμου.
[25] Περὶ τῆς Βαπτίσεως τοῦ Ἁγίου καὶ Μεγάλου Κωνσταντίνου βλέπε τὴν ὑποσημείωσιν τῶν σελίδων 502-505.
[26] Ὁ θεῖος Χρυσόστομος ἀναφερόμενος εἰς τὸν ἐνταφιασμὸν τοῦ Ἁγίου καὶ Μεγάλου Κωνσταντίνου λέγει ὅτι οὗτος ἐνεταφιάσθη εἰς τὸν Νάρθηκα τοῦ Ναοῦ τῶν Ἁγίων Ἀποστόλων, τὸν ὁποῖον ἔκτισεν ὁ ἴδιος. Καὶ ὁ βασιλεὺς ἦτο τρόπον τινὰ θυρωρὸς τῶν ἁλιέων, οὕτω ἐπὶ λέξει λέγων· «Καὶ γὰρ καὶ ἐνταῦθα Κωνσταντῖνον τὸν Μέγαν μεγάλῃ τιμῇ τιμᾶν ἐνόμισεν ὁ παῖς (ὁ Κωνστάντιος δηλαδὴ) εἰ πρὸς τοῖς προθύροις αὐτὸν τῶν ἁλιέων κατάθοιτο. Καὶ ὅπερ εἰσὶν οἱ πυλωροὶ τοῖς βασιλεῦσιν ἐν τοῖς βασιλείοις, τοῦτο ἐν τῷ σήματι οἱ βασιλεῖς τοῖς ἁλιεῦσιν καὶ οἱ μέν, ὥσπερ δεσπόται τοῦ τόπου, τὰ ἔνδον κατέχουσιν, οἱ δὲ (βασιλεῖς), ὡς πάροικοι καὶ γείτονες, ἠγάπησαν τὴν αὔλειον αὐτοῖς ἀφορισθῆναι θύραν». (Ὁμιλία κζʹ, Εἰς τὴ Βʹ Πρὸς Κορινθίους Ἐπιστολήν). Βλέπε καὶ ἐν τῷ ἡμετέρῳ «Ἰωάννου τοῦ Χρυσοστόμου - Ἐκλογαὶ καὶ Ἀπανθίσματα», Λόγος ΜΖʹ, παρ. 54.
[27] Τὸ Μαρτύριον τοῦ Ἁγίου Παχωμίου, ὅπερ κατὰ τὴν πρώτην ἡμῶν ἔκδοσιν ἦτο κατακεχωρισμένον ἐνταῦθα, ἀνάγνωθι εἰς τὴν ζʹ (7ην) Μαΐου, ἐν σελ. 178-182 τοῦ ἀνὰ χεῖρας τόμου. Ἐκεῖ ἀναφέρεται καὶ ἡ αἰτία τῆς τοιαύτης μεταφορᾶς.
