Ὑποσημειώσεις
[1] Περὶ Φρυγίας βλέπε ἐκτενὴ ὑποσημείωσιν ἐν τόμῳ Ιʹ τοῦ ἡμετέρου «Μεγάλου Συναξαριστοῦ τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας», εἰς τὸν βίον τοῦ Ἁγίου Ἀβερκίου Ἱεραπόλεως, τῇ κβʹ (22ᾳ) τοῦ μηνὸς Ὀκτωβρίου.
[2] Ἡ Αὐγουστούπολις ἦτο πόλις τῆς Τρίτης Παλαιστίνης κειμένη ἔνθα τὸ σημερινὸν Ὀδρόχ. Ὑπῆρξεν ἕδρα Ἐπισκοπῆς.
[3] Ἀμάσεια, ἀρχαία πόλις τῆς Καππαδοκίας τοῦ Πόντου κειμένη ἐπὶ τοῦ Ἴριος ποτα- μοῦ (Γεσὶλ Ἰρμάκ). Ἡ Μητρόπολις Ἀμασείας ἐπὶ Τουρκοκρατίας καὶ μέχρι τῆς Μικρασιατικῆς καταστροφῆς ἦτο ἡ μεγαλυτέρα εἰς ἔκτασιν Μητρόπολις τοῦ Οἰκουμενικοῦ θρόνου, ἔχουσα τὴν ἕδραν της ἐν Ἀμισῷ. Ἡ Ἀμάσεια συγκαταλέγει μεταξὺ τῶν πρώτων πόλεων, αἵτινες ἐδέχθησαν τὸν Χριστιανισμὸν διὰ τοῦ ἐν αὐτῇ κηρύγματος τόν Ἀποστόλων Ἀνδρέου καὶ Πέτρου. Ἐν αὐτῇ ἐμαρτύρησεν ὁ κατὰ τὴν ιϛʹ (16ην) Ἰουλίου ἑορταζόμενος Ἅγιος Ἱερομάρτυς Βασιλεὺς Ἐπίσκοπος Ἀμασείας. Βλέπε περὶ τούτου εἰς Τόμον Ζʹ τοῦ ἡμετέρου «Μεγάλου Συναξαριστοῦ τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας».
[4] Λαζική, τουρκιστὶ Λαζιστάν. Εἶναι χώρα ὀρεινὴ εἰς τὸ βορειοανατολικὸν ἄκρον τῆς Μικρᾶς Ἀσίας ἐκτεινομένη καὶ ἐπὶ Ρωσικοῦ ἐδάφους ἀνατολικῶς τοῦ Εὐξείνου Πόντου. Κατέχει τὴν θέσιν τῆς ἀρχαίας Κολχίδος. Οἱ σημερινοὶ Λαζοὶ εἶναι ὡς ἐπὶ τὸ πλεῖστον ἀπόγονοι τῶν Ἑλλήνων τῆς Αὐτοκρατορίας τῆς Τραπεζοῦντος ἐξισλασμισθέντες βιαίως κατὰ τὸν ΙΖʹ αἰῶνα. Μέχρι σήμερον διατηροῦν χριστιανικὰ ἔθιμα, καὶ φέρουν ἑλληνικὰ ἐπώνυμα. Ἑλληνικὰ ὀνόματα φέρουν εἰσέτι καὶ πλεῖσται πόλεις καὶ χωρία τῆς Λαζικῆς, ὅπως Ἀθῆναι (Ἀτίνε), Ριζοὺς (Ρίζε) καὶ ἄλλαι, ὁμιλοῦν δὲ καὶ παρεφθαρμένην ἑλληνικήν, ἥτις ὅμως μὲ τὰ ἀπὸ τοῦ 1923 καὶ ἐντεῦθεν λαμβανόμενα ὑπὸ τῶν Τούρκων σκληρὰ μέτρα τείνει νὰ ἐκλείψῃ.
[5] Βλέπε σχετικῶς ἐν τῇ ὑποσημειώσει τῶν σελ. 117-118.
[6] Ἀθήρας ἐκαλεῖτο ποταμὸς τῆς Θρᾴκης ρέων μεταξὺ Βυζαντίου καὶ Σηλυβρίας, καλούμενος νῦν ὑπὸ τῶν Τούρκων Τσεκμεντζές, ἤτοι Ζεῦγμα. Παρὰ τὰς ἐκβολὰς τούτου εἰς τὴν Προποντίδα, περὶ τὰ 45 χιλιόμετρα νοτίως τῆς Κωνσταντινουπόλεως, ὑπῆρχε καὶ πόλις Ἀθήρας καὶ αὕτη καλουμένη, ἱκανῶς ὠχυρωμένη μὲ ἕδραν Ἐπισκόπου. Ὁ ἐνταῦθα ἀναφερόμενος Ναὸς τοῦ Ἁγίου Ἀποστόλου Πέτρου ἦτο ὁ ὀνομαστὸς Μητροπολιτικὸς Ναὸς τῆς πόλεως αὐτῆς, τοῦ ὁποίου τὴν ἀνάμνησιν τῶν ἐγκαινίων ἐπιτελοῦμεν κατὰ τὴν εʹ (5ην) Σεπτεμβρίου (βλέπε ἐν τόμῳ Θʹ τοῦ ἡμετέρου «Μεγάλου Συναξαριστοῦ τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας»).
[7] Ἡ Ἁγία Εʹ Οἰκουμενικὴ Σύνοδος συνῆλθεν ἐν Κωνσταντινουπόλει ἐν ἔτει φνβʹ (552), παρέστησαν δὲ ἐν αὐτῇ ρξεʹ (165) Πατέρες. Ταύτην συνεκάλεσεν ὁ αὐτοκράτωρ Ἰουστινιανὸς Αʹ, ἵνα ἀποφανθῇ ἐπὶ τῆς κατὰ τὴν ἐποχὴν ἐκείνην συνταρασσούσης τὴν Ἐκκλησίαν ὑποθέσεως τῆς λεγομένης «Τῶν Τριῶν Κεφαλαίων». Εἶχε δὲ ἡ ὑπόθεσις αὕτη, ἐν συνόψει, ὡς ἑξῆς: Προηγηθεῖσα τοπικὴ Σύνοδος, περὶ ἧς ὁ λόγος ἐν σελ. 115, συγκληθεῖσα καὶ αὕτη ὑπὸ τοῦ Ἰουστινιανοῦ καὶ συνελθοῦσα ἐν Κωνσταντινουπόλει, κατὰ τὸ ἔτος 544, πατριαρχεύοντος τότε τοῦ μακαρίου Μηνᾶ, ἐπὶ τῷ σκοπῷ εἰρηνεύσεως τῆς Ἐκκλησίας ἐκ τῆς προκαλουμένης τότε ἀναταραχῆς ἔκ τινων ἀναφανέντων νέων Ὠριγενιστῶν καὶ κρυπτομονοφυσιτῶν, κατεδίκασε αʹ) τὸν Θεόδωρον Μοψουεστίας καὶ τὰ αἱρετικὰ αὐτοῦ συγγράμματα, βʹ) τὰ κατὰ Κυρίλλου Ἀλεξανδρείας καὶ τῆς ἐν Ἐφέσῳ Ἁγίας Γʹ Οἰκουμενικῆς Συνόδου καὶ ὑπὲρ τοῦ Νεστορίου συγγράμματα τοῦ Θεοδωρήτου Κύρου καὶ γʹ) τὴν Ἐπιστολὴν τοῦ Ἴβα Ἐδέσσης πρὸς τὸν Πέρσην Μάρην.
Ἡ Ἁγία Εʹ Οἰκουμενικὴ Σύνοδος ἐπανεξετάσασα τὴν ὑπόθεσιν ἐπεκύρωσε τὴν ἀπόφασιν ταύτην, ἐξέδωκε δὲ καὶ ὅρον πίστεως εἰς τὸ τέλος τοῦ ὁποίου ἐπισυνάπτονται 14 ἀναθεματισμοί, δι’ ὧν καταδικάζονται τὰ ὡς ἄνω «Τρία Κεφάλαια», ἤτοι ὁ Θεόδωρος Μοψουεστίας καὶ τὰ συγγράμματά του, τὰ συγγράμματα κατὰ Κυρίλλου καὶ τῆς Ἁγίας Γʹ Οἰκουμενικῆς Συνόδου (ὄχι δὲ καὶ τὸ πρόσωπον καὶ τὰ ὀρθόδοξα συγγράμματα) τοῦ Θεοδωρήτου Κύρου, καὶ ὁ Ἴβας καὶ ἡ πρὸς Μάρην Ἐπιστολή του. Ὁ Θεοδώρητος δὲν κατεδικάσθη προσωπικῶς, διότι παραστὰς αὐτοπροσώπως εἰς τὴν ἐν Χαλκηδόνι συγκροτηθεῖσαν ἐν ἔτει 451 Ἁγίαν Δʹ Οἰκουμενικὴν Σύνοδον ἐζήτησε καὶ ἔλαβε παρ’ αὐτῆς συγχώρησιν, ἀφοῦ προηγουμένως ἀπεκήρυξε ρητῶς τὰς πλάνας τοῦ Νεστορίου. Δέον νὰ σημειωθῇ ἐνταῦθα, ὅτι καὶ οἱ τρεῖς οὗτοι πρωταγωνισταὶ τῶν «Τριῶν Κεφαλαίων» εἶχον προαποθάνει, ὁ Μοψουεστίας Θεόδωρος τὸ 428, ὁ Κύρου Θεοδώρητος τὸ 460 καὶ ὁ Ἐδέσσης Ἴβας τὸ 457. Τούτους ἀφοροῦν καὶ τὰ ἐν σελίδι 115 ἀναφερόμενα περὶ ἀναθεματισμοῦ καὶ μετὰ θάνατον τῶν αἱρετικῶν.
[8] Γνωστὸς εἶναι ὁ ἐπιδειχθεὶς ὑπὸ τοῦ Ἰουστινιανοῦ ζῆλος περὶ τὴν εἰρήνευσιν τῆς Ἐκκλησίας καὶ τὴν ἀποκατάστασιν τῶν ὀρθῶν δογμάτων αὐτῆς. Ἐν τούτοις, καίτοι ὑπῆρξεν ἐμβριθέστατος, μελετητής, σπουδαῖος θεολόγος καὶ τῆς εὐσεβείας ζηλωτὴς διαπρύσιος, παρασυρθεὶς ὑπὸ κρυπτομονοφυσιτικῶν κύκλων ὑπέπεσε καὶ οὗτος περὶ τὰ τέλη τοῦ βίου του, εἰ καὶ χωρὶς νὰ τὸ ἀντιληφθῇ, εἰς τὴν πλάνην τοῦ Ἀφθαρτοδοκητισμοῦ, ἀπὸ τῆς ὁποίας εἶναι ἄγνωστον ἂν μετενόησεν.
Εἰς ἐκ τῶν κυριωτέρων παραγόντων τῶν κατὰ τὴν ἐποχὴν ἐκείνην κρυπτομένων ἐντὸς τῶν κόλπων τῆς Ἐκκλησίας φιλομονοφυσιτῶν καὶ Νεοωριγενιστῶν, οἵτινες συνετέλεσαν εἰς τὸ νὰ παρασυρθῇ εἰς τὴν πλάνην ταύτην ὀ Ἰουστινιανὸς, ὑπῆρξεν ὁ Ἐπίσκοπος Καισαρείας Θεόδωρος ὁ Ἀσκιδᾶς, ὅστις ὑπῆρχεν ἐκ τῶν ἐμπίστων τοῦ αὐτοκράτορος Ἰουστινιανοῦ. Τοῦτον ἀντιληφθεὶς ἐγκαίρως ὁ μακάριος Πατριάρχης Μηνᾶς τὸν ἠνάγκασε εἰς τὴν Σύνοδον τοῦ ἔτους 514 νὰ προσυπογράψῃ μετὰ καὶ ἄλλων ὠριγενιξόντων τὴν καταδίκην τῶν ἔργων τοῦ Ὠριγένους.
Ὁ Ἀσκιδᾶς μένεα πνέων διὰ τὴν καταδίκην τοῦ Ὠριγένους καὶ θέλων νὰ ἐκδικηθῇ, ἐκίνει πάντα λίθον ἀξιών, ὅπως καταδικασθῶσιν καὶ οἱ ἐπίσης προαποθανόντες φιλοωριγενισταὶ συγγραφεῖς Θεόδωρος ὁ Μοψουεστίας, Θεοδώρητος ὁ Κύρου καὶ Ἴβας ὁ Ἐδέσης. Οἱ Ἀνατολικοὶ συνεφώνουν εἰς τοῦτο, οὐχὶ ὅμως καὶ οἱ Δυτικοί. Κατόπιν τούτου ὁ Ἰουστινιανὸς ἐκάλεσεν εἰς Κωνσταντινούπολιν τὸν Πάπαν Βιγίλιον, ὅστις καὶ συμμετασχὼν εἰς ἐκεῖ συγκροτηθεῖσαν Σύνοδον ἐν ἔτει 547, συνυπέγραψε τὴν καταδίκην τῶν «Τριῶν Κεφαλαίων», ἡ Σύνοδος ὅμως αὕτη κατεδίκασε καὶ τὸν Ἀσκιδᾶν εἰς καθαίρεσιν ἐπὶ ὠριγενισμῷ. Ὁ Ἀσκιδᾶς ἀπέθανεν ἐν Κωνσταντινουπόλει κατὰ τὸ ἔτος 558. Ἐν τούτοις, παρὰ τὸ γεγονός, ὅτι εἶχε καθαιρεθῆ καὶ εἶχεν ἀποθάνῃ πρὸ τῆς ἐκδηλώσεως τοῦ Ἀφθαρτοδοκιτισμοῦ τοῦ Ἰουστινιανοῦ, θεωρεῖται ἐκ τῶν κυριωτέρων συντελεστῶν τῆς πτώσεως εἰς τὸν Ἀφθαρτοδοκητισμὸν τοῦ Ἰουστινιανοῦ. (Βλέπε περὶ τοῦ Ἰουστινιανοῦ καὶ ἐν τόμῳ Ηʹ τοῦ ἡμετέρου «Μεγάλου Συναξαριστοῦ τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας», τῇ βʹ (2ᾳ) τοῦ μηνὸς Αὐγούστου).
[9] Συνέδριον φατρίας Ἐπισκόπων καὶ ἀρχόντων, οἵτινες «ἐνήργησαν ἄθεσμον καὶ ἄτακτον χειροτονίαν», γράφει ἐνταῦθα ὁ συγγραφεὺς τοῦ Βίου, διότι πράγματι ἀντικανονικὴ καὶ παράνομος ὑπῆρξεν ἡ ἔξωσις ἐκ τοῦ θρόνου τοῦ Ἁγίου Εὐτυχίου καὶ ἡ χειροτονία νέου τοιούτου. Ἐν τούτοις παρὰ τὴν ἀντικανονικὴν ἐκλογήν του ὁ νέος Πατριάρχης ἀνεδείχθη πιστὸν τῆς Ἐκκλησίας τέκνον καὶ τῆς Ὀρθοδοξίας ὑπέρμαχος, εἶναι δὲ οὗτος ὁ ἀπὸ Σχολαστικῶν Ἰωάννης Γʹ, οὗ τὴν μνήμην τιμᾷ ἡ Ἐκκλησία κατὰ τὴν καʹ (21ην) Φεβρουαρίου (βλέπε περὶ αὐτοῦ περισσότερα ἐν τόμῳ Βʹ τοῦ ἡμετέρου «Μεγάλου Συναξαριστοῦ τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας»).
[10] Ἡ Ζήλα ἦτο πόλις μεσόγειος τοῦ Πόντου τῆς Καππαδοκίας, τιμημένη μὲ θρόνον Ἐπισκόπου. Ἐν αὐτῇ εὑρέθη τὸ πάλαι ἡ Τιμία Ζώνη τῆς Ὑπεραγίας Θεοτόκου, ἐκ ταύτης δὲ ἀνεκομίσθη εἰς Κωνσταντινούπολιν. Τὴν μνήμην τῆς μετακομιδῇς ταύτης ἐπιτελοῦμεν τὴν ιβʹ (12ην) Ἀπριλίου, εἰς ἣν καὶ βλέπε σχετικῶς.
[11] Κόμανα τοῦ Πολυανδοῦ: ἀρχαία πόλις τῆς ἀνατολικῆς Καππαδοκίας κειμένη πλησίον τῶν πηγῶν τοῦ ποταμοῦ Σάρου. Καλεῖται δὲ οὕτως αὕτη πρὸς διάκρισιν ἀπὸ τῶν Κομάνων τοῦ Πόντου εἰς τὰ ὁποῖα ἐκοιμήθη ὁ θεῖος Χρυσόστομος. Βλέπε εἰς τὸν βίον τοῦ Ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Χρυσοστόμου, ἐν τόμῳ ΙΑʹ τοῦ ἡμετέρου «Μεγάλου Συναξαριστοῦ τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας», τῇ ιγʹ (13ῃ) τοῦ μηνὸς Νοεμβρίου.
[12] Πρόκειται περὶ τῶν γνωστῶν φοβερῶν ἐπιδρομῶν, τὰς ὁποίας ἐνήργησε κατὰ τοῦ Βυζαντινοῦ Κράτους ὁ βασιλεὺς τῆς Περσίας Χοσρόης Αʹ ὁ Μέγας, ὁ υἱὸς τοῦ Κοβάδ (531-579). Ὁ Χοσρόης Αʹ ἀπεκλήθη Μέγας κυρίως διὰ τὰς κατὰ τῆς Βυζαντινῆς Αὐτοκρατορίας πολλὰς καὶ μεγάλας ἐπιδρομάς του, ἀπὸ τῶν ὁποίων μόνον ἡ ἱκανότης ἑνὸς Βελισσαρίου ἠδυνήθη μετὰ σκληροὺς καὶ πολυχρονίους ἀγῶνας νὰ τὴν ἀπαλλάξῃ. Κατὰ τὸ πρῶτον ἔτος τῆς βασιλείας του (531) ὁ Χοσρόης μετὰ πολλὰς ἄλλας ἐπιτυχίας εἰσέβαλεν εἰς τὴν Συρίαν, τὴν ὁποίαν καὶ θὰ κατέκτα ἀσφαλῶς ἐξ ὁλοκλήρου, ἐὰν δὲ ἀπεκρούετο ὑπὸ τοῦ Βελισσαρίου, ὅστις ἐσημείωνε τότε τὰς πρώτας αὐτοῦ ἐπιτυχίας. Ὁ Ἰουστινιανὸς ἐτίμησε μεγάλως διὰ τὴν ἐπιτυχίαν του αὐτὴν τὸν Βελισσάριον.
Κατὰ τὸ ἔτος 540 ὁ Χοσρόης, ἐπωφελούμενος ἐκ τῶν περισπασμῶν τοῦ Ἰουστινιανοῦ εἰς τὴν Δυτικὴν Εὐρώπην, ἐπανέλαβε τὰς ἐχθροπραξίας του καταλαβὼν τὴν Συρίαν καὶ τὴν Παλαιστίνην, ἔφθασε δὲ μέχρι τῆς Σελευκείας, παραλιακῆς τῆ Συρίας πόλεως ἐπὶ τῆς Μεσογείου, εἰς τὴν ὁποίαν καὶ λίαν ἐπιδεικτικῶς ἐλούσθη. Τότε ἐπελθὼν καὶ πάλιν κατ’ αὐτοῦ ὁ Βελισσάριος ἠνάγκασε τὸν Χοσρόην νὰ ὑποχωρήσῃ εἰς τὰ ἴδια. Ἔκτοτε ὁ Χοσρόης ἔστρεψε τὰς βλέψεις του κατὰ τῆς Λαζικῆς καὶ τῆς Ἀρμενίας, ἐναντίον τῶν ὁποίων ἐνήργησε τὰς περὶ ὧν ἐνταῦθα ὁ λόγος καταδρομάς, ἐπωφελούμενος ἐκ τῆς ἐμπλοκῆς τοῦ Βελισσαρίου εἰς ἄλλας ἀλλαχοῦ ἐπιχειρήσεις. Αἱ εἰς τὴν περιοχὴν ταύτην συγκρούσεις μεταξὺ Βυζαντινῶν καὶ Περσῶν διήρκεσαν περὶ τὰ εἴκοσι ἔτη, ἐπικρατούντων ἀλληλοδιαδόχως ἄλλοτε τῶν μὲν καὶ ἄλλοτε τῶν δέ. Ἐντεῦθεν δύναται νὰ ἐννοήσῃ πᾶς τις πόσον σκληρῶς ἐδοκιμάσθησαν κατὰ τὰ ἔτη ἐκεῖνα οἱ κάτοικοι τῆς περιοχῆς. Οἱ ἀντίπαλοι συνωμολόγησαν εἰρήνην πεντηκονταετοῦς διαρκείας τὸ 562, μετὰ παρέλευσιν ὅμως δεκαετίας ὁ Χοσρόης ἐπανέλαβε τὰς ἐπιδρομάς του κατὰ τῆς Συρίας.
[13] Περὶ τοῦ διαδεχθέντος κατὰ τὴν πρώτην αὐτοῦ πατριαρχείαν τὸν Ἅγιον Εὐτύχιον βλέπε εἰς τὴν ὑποσημείωσιν τῆς σελίδος 120.
[14] Τὸν Ἰουστινιανὸν Αʹ τὸν Μέγαν, ἀποθανόντα ἐν ἔτει 565, διεδέχθη εἰς τὸν θρόνον ὁ ἀνεψιὸς αὐτοῦ Ἰουστῖνος Βʹ (565-578). Οὗτος ἀσθενήσας προσέλαβεν ὡς συνάρχοντα, ἐν ἔτει 574, τὸν ἱκανὸν στρατηγὸν Τιβέριον, ὅστις ἔκτοτε ἐκυβέρνα οὐσιαστικῶς τὴν Αὐτοκρατορίαν. Μετὰ τὸν θάνατον τοῦ Ἰουστίνου (578), ὁ Τιβέριος ἐβασίλευσε μόνος ἐπὶ τέσσαρα ἔτη (578-582), ὅτε ἀποθανόντος τούτου, διεδέχθη αὐτὸν ὁ Μαυρίκιος (582-602).
[15] Σκρίβωνες ἐκαλοῦντο τότε ἰδιαιτέρα τις τάξις σωματοφυλάκων τοῦ βασιλέως, οἵτινες ἐξελέγοντο μεταξὺ τῶν εὐγενεστέρων νέων τῆς Πόλεως. Εἰς τούτους ἀνετίθεντο ἐξόχως ἐμπιστευτικαὶ θέσεις καὶ διπλωματικαὶ ἀποστολαί. Ἀπὸ τοῦ Ηʹ αἰῶνος καὶ ἐντεῦθεν σκρίβωνες ἐκαλοῦντο οἱ ἀσκοῦντες καθήκοντα τραυματιοφορέων καὶ νοσοκόμων τῶν ἐν πολεμικαῖς ἐπιχειρήσεσιν εὑρισκομένων στρατιωτικῶν μονάδων.
[16] Πριμικήριος ἐκαλεῖτο τότε ὁ πρῶτος ἀξιωματοῦχος τῶν βασιλικῶν ἀνακτόρων. Πριμικήριος τῆς Αὐγούστης ἦτο ὁ πρῶτος, νὰ εἴπωμεν, ὑπασπιστὴς τῆς βασιλίσσης. Βραδύτερον πριμικήριοι ἐκαλοῦντο καὶ ἐκκλησιαστικοὶ ὑπάλληλοι ἐπιφορτισμένοι νὰ ἐπιμελοῦνται τὴν εὐταξίαν ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ, νὰ συμψάλλουν μετὰ τοῦ πρωτοψάλτου, νὰ ἐπιβλέπουν τὸν κατώτερον Κλῆρον κ.λ.π.
[17] Ὡς γνωστὸν κατὰ τὴν ἐποχὴν ἐκείνην τὸ ἅγιον Βάπτισμα ἐτελεῖτο κατὰ προτίμησιν τὸ ἑσπέρας τοῦ Μεγάλου Σαββάτου εἰς τὸν Ναὸν τῆς Ἁγίας Σοφίας ὁμαδικῶς. Προσήρχοντο δηλαδὴ τότε ἐκεῖ ἅπαντες οἱ ὑποψήφιοι καὶ ἐβάπτιζεν αὐτοὺς αὐτοπροσώπως ὁ Πατριάρχης εἰς τὸ Βαπτιστήριον.
