Αἱ περὶ τοῦ Ἁγίου τούτου Ἱερομάρτυρος Ἀναστασίου σῳζόμεναι πληροφορίαι συγχέονται μετὰ περιστατικῶν τοῦ Βίου καὶ ἄλλων συνωνύμων Ἁγίων καὶ μάλιστα τοῦ Ὁσίου Πατρὸς ἡμῶν Ἀναστασίου τοῦ Σιναΐτου, οὗτινος ἡ μνήμη ἐπιτελεῖται κατὰ τὴν αὔριον καʹ (21ην) Ἀπριλίου. Οἱ Συναξαρισταὶ εἰς τὸν σήμερον ἑορταζόμενον Ἅγιον Ἀναστάσιον οὐδένα ὑπόμνημα παραθέτουσιν, τοῦτ’ αὐτὸ ἀκολουθεῖ καὶ ἐν τοῖς Μηναίοις. Διὰ τὸν κατὰ τὴν αὔριον ἑορταζόμενον τόσον οἱ Συναξαρισταὶ ὅσον καὶ τὰ Μηναῖα παρέχουν τὴν πληροφορίαν, ὅτι ἐκοιμήθη ἐν εἰρήνῃ εἰς γῆρας βαθύ. Ἄλλοι ὅμως, ἐκ συγχύσεως, θεωροῦν καὶ ἐκεῖνον χρηματίσαντα Ἐπίσκοπον Ἀντιοχείας καὶ τελειωθέντα διὰ τοῦ Μαρτυρίου. Τὴν σύγχυσιν ἐπιτείνει τὸ γεγονός, ὅτι πάντως ὑπῆρξε καὶ ἕτερος συνώνυμος Ἐπίσκοπος Ἀντιοχείας καὶ Σιναΐτης. Ὁ Ὅσιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης ἀποδέχεται ἄποψιν, τὴν ὁποίαν ὑπεστήριξεν ὁ Ἱεροδιδάσκαλος Εὐγένιος ὁ Βούλγαρις, καθ’ ἣν ὁ Ὅσιος Ἀναστάσιος ὁ Σιναΐτης εἶναι ὁ Ἀναστάσιος Βʹ Ἀντιοχείας. Συγκεκριμένως ὁ Ὅσιος Νικόδημος εἰς τὴν μνήμην τοῦ κατὰ τὴν αὔριον ἑορταζομένου Ἁγίου Ἀναστασίου σημειοῖ τὰ ἑξῆς:
«Παρὰ τῷ αʹ τόμῳ Ἀδὰμ τοῦ Ζοιρνικαβίου σελ. 111 φέρεται ἐν ταῖς ὑποσημειώσεσι τοῦ κὺρ Εὐγενίου, ὅτι δύο ἐγένοντο Ἀναστάσιοι, Σιναΐται μὲν καὶ οἱ δύο, χρηματίσαντες δὲ Πατριάρχαι Ἀντιοχείας καὶ ἀμφότεροι ἀθλητικὸν τέλος ὑποστάντες. Καὶ ὁ μὲν διέλαμψε κατὰ τὸ ἔτος 561 καὶ ὑπὲρ εὐσεβείας ἀθλήσας, ἐν ἔτει 599 πρὸς Κύριον ἐξεδήμησεν· ὁ δὲ ἕτερος διαδεξάμενος ἀμέσως τὸν συνώνυμόν του ἐν ἔτει 599 καὶ διΐθύνας τὸν θρόνον ἔτη δέκα, ὑπὸ Ἰουδαίων ἔλαβε τὸν διὰ πυρὸς θάνατον».
Περὶ τοῦ Ἀναστασίου Αʹ, τοῦ κατὰ τὴν σήμερον ὡς πιστεύεται ἑορταζομένου, ἐν ταῖς αὐταῖς σημειώσεσιν ὁ Ὅσιος Νικόμηδος προσθέτει καὶ τὰ ἑξῆς: «Ὅρα δὲ καὶ εἰς τὸν Εὐάγριον βιβλ. ϛʹ κεφ. κδʹ λέγοντα, ὅτι ὁ παλαιὸς Ἀναστάσιος ἦτο, κατὰ μὲν τὰ Θεῖα λόγιος πολύ, ἀκριβὴς δὲ καὶ κατὰ τοὺς τρόπους καὶ τὴν δίαιταν, ὥστε καὶ εἰς τὰ πολὺ ψιλὰ καὶ μικρὰ ζητήματα ἐστοχάζετο νὰ μὴ σφάλῃ, πολλῷ δὲ μᾶλλον εἰς τὰ καίρια καὶ ἀναγκαῖα καὶ εἰς ἐκεῖνα ὅσα ἀναφέρονται εἰς τὸν Θεόν. Τόσον δὲ ἦτο κατεστημένος εἰς τὰ ἤθη, ὥστε μήτε εἰς τὸ εὐκολοτίμητον καὶ εὐπρόσιτον νὰ κλίνῃ εὐκόλως, μήτε πάλιν μὲ τὸ αὐστηρὸν καὶ δυσκολοπλησίαστον νὰ εἶναι εἰς τὰ πρέποντα ἀμελής. Λέγει δὲ ὁ Μελέτιος (τόμ. βʹ σελ. 110) ὅτι ὁ πρῶτος Ἀναστάσιος ἐξωρίσθη ὑπὸ τοῦ βασιλέως Ἰουστίνου τοῦ διαδόχου τοῦ Ἰουστινιανοῦ, ἀνακληθεὶς δὲ μετὰ εἰκοσιτρία ἔτη ὑπὸ Μαυρικίου τοῦ βασιλέως ἀποκατέστη εἰς τὸν θρόνον του».
Καὶ ταῦτα μὲν σημειοῦνται ὑπὸ τοῦ Ὁσίου Νικοδήμου εἰς τὸ Συναξάριον τοῦ Ὁσίου Ἀναστασίου τοῦ Σιναΐτου, ὡς ἄνωθεν εἴπομεν, τὰ γραφόμενα ὅμως δὲν φαίνονται ἀνταποκρινόμενα πρὸς τὰ πράγματα οὔτε ἐπιλύουν τὰς ἀπορίας. Τὸ πρόβλημα ἐπιλύεται μόνον ἐφ’ ὅσον δεχθῶμεν, ὅτι τρεῖς εἶναι οἱ Σιναΐται Ἅγιοι Πατέρες οἱ φέροντες τὸ ὄνομα Ἀναστάσιος, οἵτινες ὅμως λόγῳ τῆς συνωνυμίας καὶ τῆς συναφοῦς δράσεως συνεχύθησαν καὶ ἐταυτίσθησαν ὑπὸ τῶν ἐπιγενομένων, αὕτη δέ, ὡς πιστεύομεν, εἶναι καὶ ἡ μόνη ὀρθὴ ἄποψις. Κατὰ τὴν ἄποψιν ταύτην οἱ δύο ἐκ τῶν τριῶν ὡς ἄνω συνωνύμων Σιναϊτῶν ἐχρημάτισαν Ἀντιοχείας Ἐπίσκοποι, ἀξιωθέντες καὶ τέλους μαρτυρικοῦ, ὡς ἀνωτέρω ἀναφέρεται, ὁ δὲ τρίτος ἦτο Μοναχὸς χρηματίσας καὶ Ἡγούμενος τοῦ Σινᾶ, τούτου δὲ ἡ μνήμη ἐπιτελεῖται κατὰ τὴν αὔριον. Ἐκ τῶν δύο συνωνύμων Ἐπισκόπων Ἀντιοχείας, ὁ μὲν Ἀναστάσιος Αʹ ἐπατριάρχευσε τῆς Ἀντιοχείας δὶς (559-570 καὶ 593-599), ὁ δὲ Ἀναστάσιος Βʹ διεδέχθη τὸν Ἀναστάσιον Αʹ εὐθὺς μετὰ τὸν ἐκείνου θάνατον (599-609). Εἴς τινας πατριαρχικοὺς πίνακας (Β. Στεφανίδη, Ἐκκλησιαστικὴ Ἱστορία σελ. 741, Χρυσοστόμου Παπαδοπούλου ἐν «Πάνταινος», τόμ. ΙΘʹ (1926), σελ. 145-148 καὶ ἄλλους) ὁ Ἀναστάσιος Βʹ γράφεται ἐσφαλμένως Γʹ, διότι ἡ δευτέρα πατριαρχία τοῦ Ἀναστασίου Αʹ ἐκλαμβάνεται ὡς πατριαρχία ἑτέρου Ἀναστασίου, ὅστις καὶ ἐπιγράφεται ἐσφαλμένως Βʹ. Περὶ μαρτυρικοῦ τέλους τοῦ Ἀναστασίου Αʹ αἱ πηγαὶ δὲν συμφωνοῦν. Ὑποστηρίζεται, δηλαδή, ὑπό τινων, ὅτι ὁ Ἀναστάσιος Αʹ ἐκοιμήθη ἐν εἰρήνῃ ἐν βαθεῖ γήρατι, ἴσως ὅμως τοῦτο νὰ ὀφείλεται εἰς σύγχυσιν προελθοῦσαν ἐκ τῆς μετὰ τοῦ Ὁσίου Ἀναστασίου τοῦ Σιναΐτου συνωνυμίας, διὰ τὸν ὁποῖον οἱ Συναξαρισταὶ γράφουν, ὅτι ἐκοιμήθη ἐν εἰρήνῃ εἰς γῆρας βαθύ. Περὶ τοῦ Ἀναστασίου Βʹ (599-609), οἱ πλεῖστοι τῶν συγγραφέων συμφωνοῦν ὅτι ἔτυχε μαρτυρικοῦ τέλους, ὅπως καὶ ἀνωτέρω ἀναφέρομεν ἐν ταῖς σημειώσεσι τοῦ Ὁσίου Νικοδήμου, μὲ τὴν διαφορὰν ὅτι ὁ Αναστάσιος Βʹ δὲν εἶναι ὁ Ὅσιος Ἀναστάσιος ὁ Σιναΐτης, ἀλλὰ ἄλλος τις Ἀναστάσιος, Σιναΐτης καὶ αὐτός.
Ταῦτα ὡς πρὸς τὸ πόσοι Ἀναστάσιοι Σιναΐται ὑπάρχουσι· περὶ δὲ τῆς δράσεως ἑνὸς ἑκάστου τῶν δύο συνωνύμων Ἁγίων, τῶν ἐκ τῆς Μονῆς τοῦ θεοβαδίστου Ὄρους Σινᾶ προερχομένων, οἵτινες προέστησαν τῆς θεοσώστου Ἐκκλησίας Ἀντιοχείας γνωρίζομεν τὰ ἑξῆς: Ὁ Ἀναστάσιος Αʹ κατήγετο ἐκ Παλαιστίνης, ἐμόνασε δὲ εἰς τὸ Ὄρος Σινᾶ. Λόγῳ τῆς μορφώσεώς του ἐστάλη ὑπὸ τοῦ Πατριάρχου Ἀλεξανδρείας, ὡς ἀποκρισάριος αὐτοῦ, εἰς Ἀντιόχειαν, ὅπου καὶ δεόντως ἐκτιμηθείσης τῆς ἱκανότητος καὶ τῆς ἀρετῆς αὐτοῦ ἐξελέγη Πατριάρχης Ἀντιοχείας ἐν ἔτει 559 εἰς διαδοχὴν τοῦ πρὸς Κύριον μεταστάντος Δόμνου Γʹ, ἐπὶ τῆς βασιλείας τοῦ Ἰουστινιανοῦ Αʹ (527-565). Κατὰ τὴν ἐποχὴν ἐκείνην ἡ Ἐκκλησία συνεταράσσετο ἀπὸ τὰς μονοφυσιτικὰς ἔριδας καὶ μάλιστα ὑπὸ τοῦ ἀφθαρτοδοκητισμοῦ, τὸν ὁποῖον εἶχεν ἐνστερνισθῆ καὶ ὁ αὐτοκράτωρ. Ὁ Ἀναστάσιος κατέδειξε τότε τὰ σπάνια αὐτοῦ προτερήματα καταπολεμήσας γενναίως τοὺς αἱρετικούς. Ἔγραψε δὲ καὶ ἐπιστολὴν πρὸς τὸν αὐτοκράτορα ἀναιρετικὴν τοῦ ἀφθαρτοδοκητισμοῦ. Πρὸς ἐπιτυχεστέραν ἀντιμετώπισιν τῆς αἱρέσεως ταύτης ὁ Ἀναστάσιος συνεκάλεσε καὶ Σύνοδον ἐν Ἀντιοχείᾳ, ἥτις κατέκρινε τὴν αἵρεσιν ταύτην. Ἀλλὰ καὶ κατὰ τὸ ἔτος 1765 συνεκάλεσε καὶ ἑτέραν ἐν Ἀντιοχείᾳ Σύνοδον, ὑπὸ τῆς ὁποίας καὶ κατεκρίθησαν οἱ μὴ συμμορφούμενοι πρὸς τὰς ἀποφάσεις τῆς ἐν Χαλκηδόνι συνελθούσης Ἁγίας Δʹ Οἰκουμενικῆς Συνόδου. Μετὰ τὸν θάνατον τοῦ Ἰουστινιανοῦ ὁ Ἀναστάσιος ἐξεβλήθη τοῦ θρόνου κατὰ τὸ ἔτος 570 ὑπὸ τοῦ διαδεχθέντος τὸν Ἰουστινιανὸν αὐτοκράτορος Ἰουστίνου Βʹ (565-578), παρέμεινε δὲ μακρὰν τοῦ θρόνου, ἐξόριστος εἰς Ἱεροσόλυμα ἐπὶ 23 ὅλα ἔτη. Εἰς τὸν θρόνον του ἐπανέφερε τοῦτον ἄκοντα ὁ αὐτοκράτωρ Μαρκιανὸς κατὰ τὸ ἔτος 593, παρέμεινε δὲ εἰς αὐτὸν μέχρι τοῦ θανάτου του ἐπισυμβάντος κατὰ τὸ ἔτος 599. Κατὰ τοὺς μέν, περὶ ὧν ἐν ἀρχῇ τῆς παρούσης γράφομεν, ὁ θάνατος τοῦ Ἀναστασίου Αʹ ὑπῆρξε μαρτυρικός, κατ’ ἄλλους ἐκοιμήθη ἐν εἰρήνῃ. Ἐὰν τοῦτο εἶναι ἀληθές, τότε ἡ σημερινὴ ἀναγραφὴ δὲν ἀφορᾷ τὸν Ἀναστάσιον τοῦτον.
Τὸ συγγραφικὸν ἔργον τοῦ Ἀναστασίου Αʹ ὑπῆρξε πλουσιώτατον καὶ περισπούδαστον. Κυρίως τοῦτο εἶναι δογματικοῦ χαρακτῆρος λίαν πολεμικόν, στρεφόμενον κατὰ τῶν συνταρασσουσῶν τὴν Ἐκκλησίαν κατὰ τὴν ἐποχήν του αἱρέσεων, ἐκ τούτου δὲ διεσώθησαν αʹ) Πέντε Λόγοι δογματικοὶ ἐκδοθέντες εἰς Λατινικὴν μόνον μετάφρασιν (Ἑλλ. Πατρ. τόμ. 89 στ. 1302-1399), βʹ) Λόγος πρὸς Ἀντιοχεῖς, γʹ) Ἀποσπάσματα ἑρμηνευτικὰ εἰς τὸ Εὐαγγέλιον τοῦ Ματθαίου, δʹ) Λόγοι εἰς τὴν Ὑπαπαντήν, τὸν Εὐαγγελισμόν, τὴν Μεταμόρφωσιν καὶ πλεῖστοι ἄλλοι.
Ὁ Ἀναστάσιος Βʹ, Μοναχὸς καὶ αὐτὸς πρότερον ἐκ τῆς Μονῆς τοῦ Σινᾶ διεδέχθη τὸν προκάτοχόν του Ἀναστάσιον Αʹ, εὐθὺς μετὰ τὸν θάνατον ἐκείνου κατὰ τὸ ἔτος 599 καὶ ἐκλέϊσε τὸν θρόνον τῆς Ἀντιοχείας ἐπὶ δέκα ἔτη. Λεπτομέρειαι ἐκ τῆς ζωῆς καὶ τῆς ἐν γένει δράσεως αὐτοῦ δὲν εἶναι γνωσταί. Γνωστὸν ὅμως εἶναι, ὅτι ἔγραφε καὶ ἐκήρυττε λαύρως κατὰ τῶν Ἑβραίων, συνεπείᾳ δὲ τούτου ἔτυχε καὶ τέλους μαρτυρικοῦ θανατωθεὶς ὑπὸ ἐκμανέντων Ἰουδαίων, οἵτινες ἠσέβησαν σκαιῶς ἐπὶ τοῖ τιμίου αὐτοῦ Λειψάνου, τὸ ὁποῖον καὶ ἐν τέλει κατέκαυσαν. Συγκεκριμένως ὁ Μελέτιος (ἐν τόμῳ Βʹ σελ 148), λέγει ὅτι οἱ Ἑβραῖοι, κόψαντες πρῶτον τὰ αἰδοῖα αὐτοῦ τὰ ἔβαλαν εἰς τὸ στόμα του πρὸς περισσοτέραν καταισχύνην, ὕστερον δὲ κατέκαυσαν τὸ σῶμα του εἰς τὴν ἀγοράν. [Βλέπε περὶ τούτου καὶ ἐν τῷ Χρονικῷ τοῦ Θεοφάνους (Ἑλληνικὴ Πατρολογία, ἔκδοσις Migne, τόμ. 108, στ. 624)]. Τὴν πρᾶξιν ταύτην τῶν Ἰουδαίων πληροφορηθεὶς ὁ τότε αὐτοκράτωρ Φωκᾶς, ἀπέστειλεν εἰς Ἀντιόχειαν τὸν κόμητα τῆς Ἀνατολῆς Βώνοσον καὶ τὸν στρατηλάτην Κοπανᾶν μετὰ δυνάμεως στρατοῦ, οἵτινες ἄλλους μὲν τῶν Ἰουδαίων ἐφόνευσαν, ἄλλους ἐξήρθρωσαν ἀπὸ τοὺς ἁρμοὺς τοῦ σώματος καὶ ἄλλους ἐξεδίωξαν ἀπὸ τῆς Ἀντιοχείας. Τὸ συγγραφικὸν ἔργον τοῦ Ἁγίου τούτου Πατρὸς δὲν διεσώθη, διότι, ὡς φαίνεται, κατεστράφη ἐπιμελῶς ὑπὸ τῶν Ἰουδαίων. Πλὴν τῶν ἀντιϊουδαϊκῶν συγγραμμάτων του, ὁ Ἀναστάσιος Βʹ μετέφρασε καὶ τὸν Ποιμαντικὸν Κανόνα Γρηγορίου τοῦ Μεγάλου καὶ τοῦτο ὅμως τὸ ἔργον του ἀπωλέσθη. Ἀφορᾷ ἆραγε τὸν Ἅγιον τοῦτον ἡ σημερινὴ ἀναγραφή; Τὸ θέμα χρήζει περισσοτέρας ἐρεύνης καὶ ἀναδρομῆς εἰς τοὺς Κώδικας. Περὶ δὲ τῆς ζωῆς, τῆς δράσεως καὶ τοῦ συγγραφικοῦ ἔργου τοῦ τρίτου τῶν συνωνύμων Ἁγίων, δηλαδὴ τοῦ Ὁσίου Πατρὸς ἡμῶν Ἀναστασίου τοῦ Σιναΐτου, τοῦ κατὰ τὴν αὔριον ἑορταζομένου, βλέπε εἰς τὴν καʹ (21ην) Ἀπριλίου τοῦ ἀνὰ χεῖρας τόμου.