Ὑποσημειώσεις
[1] Ἑξαμίλιον ὀνομάζεται ὅρμος τῆς κορινθιακῆς ἀκτῆς ἐπὶ τοῦ Σαρωνικοῦ, εἰς τὴν δυτικὴν πλευρὰν τοῦ κόλπου τῶν Κεγχρεῶν, ὅπου καὶ τὸ χωρίον Ἑξαμίλια. Τὸ ὄνομα ὀφείλεται εἰς τὸ ἐκεῖ πλησίον ὑπάρξαν κατὰ τὴν ἀρχαιότητα τεῖχος μήκους ἓξ μιλίων, ἐξ οὗ καὶ ἀπεκαλεῖτο «Ἑξαμίλιον», ὅπερ εἶχεν ἀνεγερθῆ τὸ πρῶτον πρὸς προστασίαν ἀπὸ τῶν περσικῶν ἐπιδρομῶν. Παρ’ αὐτὸ καὶ μέχρι τῆς ἐποχῆς τῆς τουρκοκρατίας συνήφθησαν σφοδραὶ μάχαι. Τὸ Ἑξαμίλιον εἶναι γνωστὸν παρὰ τῷ λαῷ ἐκ τῶν κατὰ τὸ παρελθὸν κυκλοφορησάντων περὶ τούτου «χρησμῶν».
[2] Τὸ ρητὸν τοῦτο τοῦ Προφητάνακτος Δαβίδ ἔχει ὡς ἑξῆς: «Ἀγαλλιάσομαι ἐγὼ ἐπὶ τὰ λόγιά σου, ὡς ὁ εὑρίσκων σκῦλα πολλὰ» (Ψαλμ. ριηʹ 162), σημαίνει δὲ τοῦτο ὅτι ἐγὼ θέλω χαρῆ τόσον πολὺ εἰς τὴν μελέτην τῶν λόγων σου, ὅσον χαίρει ὁ νικητὴς τοῦ πολέμου ὁ εὑρίσκων λάφυρα πολλά.
[3] Φιλοκαλία γενικῶς σημαίνει ἀγάπη πρὸς τὸ καλόν, τὸ ἀγαθόν· εἰδικῶς ἐν προκειμένῳ σημαίνει ἀγάπη πρὸς τὸ Θεῖον τὸ πηγάζον ἐκ τῆς Πηγῆς τῆς Ζωῆς. Ὁ ὅρος «Φιλοκαλία» ἐχρησιμοποιήθη τὸ πρῶτον ἀπὸ τὸν Μέγαν Βασίλειον καὶ τὸν Γρηγόριον τὸν Θεολόγον εἰς τὴν ὑπὸ τούτων γενομένην ἀνθολόγησιν ἐξ ἔργων τοῦ Ὠριγένους. Κατὰ τοὺς νεωτέρους χρόνους ἐχρησιμοποίησε τὸν ὅρον καὶ ὁ θεῖος οὗτος Μακάριος εἰς τὴν παρ’ αὐτοῦ γενομένην ἀνθολόγησιν ἐκ διαφόρων πατερικῶν συγγραμμάτων. Οὗτος εἰς τὴν ἐκλογήν του ταύτην, τὴν ὁποίαν μετὰ πολλῆς προσοχῆς ἐπραγματοποίησε, συμπεριέλαβε καὶ τεμάχια ἐπιλεγέντα ὑπὸ παλαιοτέρων Ἁγιορειτῶν Πατέρων, παρέδωσε δὲ ταύτην εἰς τὸν Ὅσιον Νικόδημον τὸν Ἁγιορείτην κατὰ τὴν ἐν ἔτει 1777 ἐπίσκεψίν του εἰς Ἅγιον Ὄρος. Ὁ Ὅσιος Νικόδημος, ἂν καὶ νέος τότε 28 μόλις ἐτῶν, ἦτο ἀρκετὰ φημισμένος διὰ τὴν μόρφωσιν καὶ τὴν εὐσέβειάν του. Ὅθεν αὐτὸν ἔκρινεν ἄξιον, ἵνα τοῦ παραδώσῃ τὴν ἐργασίαν του ὁ θεῖος Μακάριος, πρὸς πληρεστέραν ἐπεξεργασίαν, συμπλήρωσιν καὶ ἔκδοσιν. Πράγματι ὁ Ὅσιος Νικόδημος ἐπετέλεσε μετὰ μεγίστης ἐπιτυχίας τὸ εἰς αὐτὸν ἀνατεθὲν ἔργον, ὅπερ καὶ ἐξεδόθη τύποις ἐν Βενετίᾳ ἐν ἔτει 1782, δαπάναις τοῦ ἐνταῦθα ἀναφερομένου Ἰωάννου Μαυρογορδάτου. Ὁ πλήρης τίτλος τῆς ἐκδόσεως ταύτης ἔχει ὡς ἑξῆς: «Φιλοκαλία τῶν Ἱερῶν Νηπτικῶν, συνερανισθεῖσα παρὰ τῶν Ἁγίων καὶ Θεοφόρων Πατέρων ἡμῶν, ἐν ᾗ διὰ τῆς κατὰ τὴν πρᾶξιν καὶ θεωρίαν Ἠθικῆς Φιλοσοφίας ὁ νοῦς καθαίρεται, φωτίζεται καὶ τελειοῦται…». Τὴν πρώτην ταύτην ἔκδοσιν τῆς Φιλοκαλίας ἐπηκολούθησαν καὶ ἄλλαι, μετεφράσθη δὲ καὶ εἰς τὴν Ρωσσικήν, ἐσχάτως δὲ καὶ εἰς ἄλλας ξένας γλώσσας. Ἡ δευτέρα ἔκδοσις τῆς Φιλοκαλίας ἐγένετο ἐν Ἀθήναις κατὰ τὸ ἔτος 1893, ὑπὸ Π. Τζελάτη. Τὸ τρίτον ἐξεδόθη ὡσαύτως ἐν Ἀθήναις κατὰ τὰ ἔτη 1957-1963, εἰς πέντε λίαν καλαισθήτους καὶ ἐπιμεμελημένους τόμους, ὑπὸ τοῦ ἐκδοτικοῦ Οἴκου «Ἀστὴρ» τῶν ἀδελφῶν Ἀλ. καὶ Εὐτ. Παπαδημητρίου.
[4] Ὁ Πλάτων οὗτος ἐχρημάτισε Μητροπολίτης Μόσχας κατὰ τὰ ἔτη 1787-1805. Ὑπῆρξε σπουδαῖος κατηχητὴς καὶ συγγραφεύς, ἐχρημάτισε δὲ καὶ διδάσκαλος τῶν θρησκευτικῶν τοῦ υἱοῦ τῆς Μεγάλης Αἰκατερίνης διαδόχου τότε καὶ μετέπειτα Τσάρου Παύλου τοῦ Αʹ. Ἦτο γνώστης τῆς Ἑλληνικῆς, τῆς Σλαβικῆς καὶ τῆς Λατινικῆς γλώσσης. Τὰς «Κατηχήσεις» του ἐξεφώνησεν ὁ Πλάτων νέος ἔτι ὢν ἐν Μόσχᾳ κατὰ τὰ ἔτη 1757-1758. Ἡ εἰς τὴν Ἑλληνικὴν ἔκδοσίς των, κατὰ τοὺς χρόνους ἐκείνους τῆς σκοτεινῆς δουλείας ὑπῆρξεν ἐν Ἑλλάδι περιζήτητος. Εἰς ἄλλα ἔργα του ὁ Πλάτων ὑφίσταται ἐπίδρασιν, ἔστω καὶ ἀσθενῆ, προτεσταντικῶν τινων ρευμάτων.
[5] Ὅταν ἔγραψε καὶ ἀπήγγειλε ταῦτα ὁ ἱερὸς Ἀθανάσιος ὁ Πάριος, εὑρίσκοντο εἰσέτι ἐν τῇ ζωῇ οἱ γνωρίζοντες ἐξ ἰδίας ἀντιλήψεως τὰ πράγματα.
[6] «Εὐεργετινός»: ὑπὸ τὸν τίτλον τοῦτον εἶναι γνωστὴ περίφημος συλλογὴ πατερικῶν ἀποφθεγμάτων, τὴν ὁποίαν ἀπήρτισεν ὁ Ὁσιώτατος Μοναχὸς Παῦλος, ὁ κτίτωρ τῆς ἐν Κωνσταντινουπόλει Μονῆς τῆς Εὐεργέτιδος, ἀκμάσας κατὰ τὸν ΙΑʹ αἰῶνα. Εἰς τὴν ἀνθολόγησιν ταύτην ὁ μακάριος Παῦλος προέβη πρὸς χάριν τῶν ὑπ’ αὐτὸν Μοναχῶν, τόσον ὅμως ἐπιτυχὴς ὑπῆρξεν αὕτη, ὥστε ἐξ αὐτῆς καὶ μόνον τὸ ὄνομα τοῦ Εὐεργετινοῦ Παύλου κατέστη ἔκτοτε ἀθάνατον, ἡ δὲ ἀπαρτισθεῖσα βίβλος ἀπετέλεσεν ἐπὶ αἰῶνας ὁλοκλήρους τὸ προσφιλέστερον ἀνάγνωσμα τῶν Μοναχῶν οὐ μὴν ἀλλὰ καὶ τῶν κοσμικῶν. Διότι ὁ μακάριος Παῦλος εἰς τὴν ἔμπνευσιν νὰ περισυλλέξῃ τὰ καλλίτερα πατερικὰ ἀποφθέγματα καὶ διδασκαλίας τῶν Ἁγίων Πατέρων καὶ νὰ κατανείμῃ αὐτὰ εἰς ὑποθέσεις, ὅπως ὠνόμασε ἕκαστον κεφάλαιον τῆς βίβλου του, εἰς ἑκάστην δὲ ὑπόθεσιν ἐπραγματεύετο καὶ ἀνὰ ἓν θέμα. Ὁ «Εὐεργετινὸς» ἀπαρτίζεται ἐκ διακοσίων τοιούτων ὑποθέσεων, εἰς ἑκάστην τῶν ὁποίων παρατίθενται αἱ ἐγκυρότεραι συμβουλαὶ καὶ διδασκαλίαι τῶν διασημοτέρων Ὁσίων καὶ Θεοφόρων Πατέρων. Ἐκ τούτου ἡ βίβλος αὕτη καθίστατο χρήσιμος οὐχὶ μόνον εἰς τοὺς Χριστιανοὺς ἀλλὰ καὶ εἰς ὅλους τοὺς εὐσεβῶς θέλοντας ζῆν Χριστιανούς.
Τὴν ἀξίαν τῆς βίβλου ταύτης καὶ τὸ ἐκ τῆς ἀναγνώσεως αὐτῆς προκύπτον ὄφελος ἐκτιμήσας ὁ θεῖος Μακάριος ἐζήτησε νὰ ἐκδώσῃ εἰς τύπον. Ἀνέθεσε δὲ καὶ τὴν ἐργασίαν ταύτην εἰς τὸν Ὅσιον Νικόδημον τὸν Ἁγιορείτην, ὅστις ἔφερε καὶ ταύτην εἰς φῶς κατὰ τὸ ἑπόμενον ἀπὸ τῆς ἐκδόσεως τῆς «Φιλοκαλίας» ἔτος, ἤτοι ἐν ἔτει 1783. Ὁ πλήρης καὶ ἀκριβὴς τίτλος τῆς ἐκδόσεως ταύτης ἔχει ὡς ἑξῆς: «Συναγωγὴ τῶν Θεοφθόγγων ρημάτων καὶ διδασκαλιῶν τῶν Θεοφόρων καί Ἁγίων Πατέρων. Ἀπὸ πάσης Γραφῆς θεοπνεύστου συναθροισθεῖσα, οἰκείως τε καὶ προσφόρως ἐκτεθεῖσα παρὰ Παύλου τοῦ Ὁσιωτάτου Μοναχοῦ καὶ Κτήτορος τῆς Μονῆς τῆς Ὑπεραγίας Θεοτόκου τῆς Εὐεργέτιδος καὶ ΕΥΕΡΓΕΤΙΝΟΥ ἐπικαλουμένου, ἥτις ληφθεῖσα ἐκ τῆς ἐν τῷ Ἅγιωνύμῳ ὄρει Ἱερᾶς βασιλικῆς τε καὶ Πατριαρχικῆς Μονῆς τοῦ Κουτλουμουσίου ἐπονομαζομένης νῦν, πρῶτον τύποις ἐξεδόθη διὰ δαπάνης τοῦ τιμιωτάτου καὶ εὐγενεστάτου κυρίου, κυρίου Ἰωάννου Καννᾶ πρὸς ὠφέλειαν τῶν ἐντυγχανόντων. Ἐνετίησι 1783 παρὰ Ἀντωνίῳ Βόρτολι». Ὡς βλέπει ὁ ἀναγνώστης ὁ πραγματικῶς τίτλος τῆς βίβλου ταύτης εἶναι σχοινοτενής, δι’ ὃ καὶ εἰς τὸ φιλαναγνωστικὸν κοινὸν ἐπεκράτησε νὰ ἀποκαλῆται ἁπλῶς «Εὐεργετινὸς» ἐκ τοῦ ὀνόματος τοῦ καταρτίσαντος αὐτὸν Παύλου τοῦ Εὐεργετινοῦ, τὸν τίτλον δὲ τοῦτον «Εὐεργετινὸς» ἐπεγράψαμεν ἡμεῖς τὸ πρῶτον ὡς κύριον τίτλον τῶν ὑφ’ ἡμῶν γενομένων ἐκδόσεων.
Τὴν αʹ ἔκδοσιν τοῦ «Εὐεργετινοῦ» ἠκολούθησαν κατὰ τὸ παρελθὸν καὶ ἕτεραι τρεῖς ἐκδόσεις, ἤτοι μία ἐν Κωνσταντινουπόλει ὑπὸ τῶν Κ. καὶ Λ. Υἱῶν Θ. Φωκαέως καὶ δύο ἐν Ἀθήναις ὑπὸ Δημητρίου Τάκου τὸ 1900 καὶ ὑπὸ Ἀντωνίου Γεωργίου τὸ 1901. Τελευταίως ἡ βίβλος αὕτη ἐπανεῖδε τὸ φῶς τῆς δημοσιότητος διὰ δύο ἡμετέρων λίαν καλαισθήτων καὶ ἐπιμεμελημένων ἐκδόσεων τῆς Εʹ, Ἀθῆναι 1957-1958 καὶ τῆς Ϛʹ 1964-1966. Τὰς ἐκδόσεις ταύτης ἐθέσαμεν εἰς κυκλοφορίαν τὴν μὲν Εʹ κατὰ τὸ πρωτότυπον κείμενον συνοδευόμενον ὑπὸ ἑρμηνευτικῶν σημειώσεων ἐπὶ τῶν δυσνοήτων φράσεων, τὴν δὲ Ϛʹ ἐν κειμένῳ καὶ μεταφράσει, κατ’ ἐλευθέραν μετάφρασιν καὶ διασκευήν, ἥτις ἔκδοσις μεγάλως ἐξετιμήθη καὶ ἀπέβη ὄντως περιζήτητος. Τὸ ὅλον ἔργον ἀποτελεῖται ἐκ τεσσάρων τόμων.
[7] Τοῦτο ἱδρύθη εἰς τὴν θέσιν Λευκάδα Ἰκαρίας πλησίον τοῦ Ἁγίου Κηρύκου τιμηθὲν εἰς τὸ ὄνομα τοῦ Εὐαγγελισμοῦ τῆς Θεοτόκου.
[8] Εἰς τὸ Ἡσυχαστήριον αὐτὸ ἀνήγειρον μετὰ ταῦτα οἱ Χῖοι καὶ περικαλλῆ Ναὸν τιμώμενον εἰς τὸ ὄνομα τοῦ Ἁγίου, ὅστις χρησιμεύει ὡς Νεκροταφεῖον τῆς Μονῆς.
[9] Τοῦ Ὁσίου Πατρὸς ἡμῶν Ἰσαὰκ τοῦ Σύρου, Λόγος ΚΘʹ, «Περὶ τῶν ὁδῶν αἵτινες πλησιάζουσι τὸν ἄνθρωπον εἰς τὸν Θεόν».
[10] Περὶ τοῦ θείου τούτου Πατριάρχου βλέπε ἐν τῇ ὑποσημ. τῆς σελ. 191.
[11] Τὸν παλαιὸν καιρὸν ἤλειφον ἐλαίῳ τοὺς παλαιστάς, ἵνα οὗτοι ἐκφεύγουν ἀπὸ τὰς χεῖρας τῶν ἀντιπαλαιστῶν, ἐκεῖθεν δὲ μεταφορικῶς λέγεται τὸ ἀλείφειν καὶ τὸ ἀλήπτειν ἐπὶ τῶν γυμναζόντων διὰ τῶν λόγων πρὸς ἀρετήν.
[12] Τοῦ Ἁγίου τούτου Νεομάρτυρος Πολυδώρου τὸ Μαρτύριον βλέπε εἰς τὴν γʹ (3ην) Σεπτεμβρίου, ὅτε οὗτος ἑορτάζεται, ἐν τόμῳ Θʹ τοῦ ἡμετέρου «Μεγάλου Συναξαριστοῦ τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας».
[13] Σημειοῦμεν ἐνταῦθα ὅτι τόσον ὁ Ἅγιος Μακάριος, ὅσον καὶ οἱ συνεργάται καὶ συνασκηταὶ αὐτοῦ ὁ Ὅσιος Νικηφόρος ὁ Χῖος καὶ Ἀθανάσιος ὁ Πάριος οἱ ἐκδώσαντες τύποις τὸ «Νέον Λειμωνάριον», ἀλλὰ καὶ ὁ Ὅσιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης ὁ ἐκδώσας τὸ «Νέον Μαρτυρολόγιον», τὸ μὲν ἐκ ταπεινοφροσύνης, εἰς ὅ,τι ἀφορᾶ ἑαυτούς, τὸ δὲ ἐκ λόγων προνοίας εἰς ὅ,τι ἀφορᾶ τοὺς ἐπιζῶντας εἰσέτι τότε Πνευματικοὺς Πατέρας, ἀποφεύγουν ἀπὸ τοῦ νὰ ἀναφέρουν ρητῶς τὸ ὄνομα τοῦ Πνευματικοῦ εἰς τὸν ὁποῖον κατέφυγεν ὁ Ἅγιος οὗτος Νεομάρτυς Πολύδωρος, καθὼς καὶ οἱ ἐν συνεχείᾳ ἀναφερόμενοι Ἅγιοι Νεομάρτυρες Θεόδωρος ὁ Βυζάντιος καὶ Δημήτριος ὁ Πελοποννήσιος, εἰς τοῦτο ὅμως ἂς μὴ ἀποροῦν οἱ φίλοι ἀναγνῶσται, διότι ὁ φόβος κυρώσεων κατὰ τῶν ἐπιζώντων εἰσέτι τότε Πατέρων ὑπὸ τῶν κρατούντων Τούρκων ἐπέβαλλε τὴν ἀποφυγὴν ταύτην. Διὰ τὸν αὐτὸν λόγον γράφεται καὶ ἐνταῦθα «ἔξω τῆς θύρας τοῦ ξενοδοχείου», ἐνῷ τὸ «ξενοδοχεῖον» τοῦτο ἦτο τὸ ἴδιον Ἡσυχαστήριον τῶν ἐν λόγῳ Ὁσίων Πατέρων.
[14] Τὸ Μαρτύριον τοῦ Ἁγίου τούτου Νεομάρτυρος Θεοδώρου τοῦ Βυζαντίου βλέπε εἰς τὴν ιζʹ (17ην) Φεβρουαρίου, ἐν τόμῳ Βʹ τοῦ ἡμετέρου «Μεγάλου Συναξαριστοῦ τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας».
[15] Τὸ Μαρτύριον τοῦ Ἁγίου τούτου Νεομάρτυρος Δημητρίου τοῦ Πελοποννησίου βλέπε εἰς τὴν ιδʹ (14ην) τοῦ παρόντος τόμου τοῦ μηνός Ἀπριλίου.
[16] Ἐναρίθμιος λέγεται ὁ πρὸς συμπλήρωσιν ἀριθμοῦ τινὸς προωρισμένος, ὁ κριθεὶς ἄξιος νὰ συμπληρώσῃ τὸν πρέποντα ἀριθμόν.
[17] Τὸν Ὅσιον δηλαδὴ Νικηφόρον τὸν Χῖον.
