Ὡς ὑπεσημειώσαμεν ἐν ταῖς σελίσι 250-253, ὁ Ἅγιος οὗτος Μάρτυς Λεωνίδης καί ὁ κατὰ τὴν ιεʹ (15ην) ἑορταζόμενος Ἐπίσκοπος Ἀθηνῶν Λεωνίδης, λόγῳ τῆς συνωνυμίας, θεωροῦνται ὑπό τινων ὡς ἓν καὶ τὸ αὐτὸ πρόσωπον. Ὑπὸ τῶν Συναξαριστῶν ὅμως ἔκπαλαι οἱ δύο οὗτοι ὁμώνυμοι Ἅγιοι σαφῶς διακρίνονται ἀπ’ ἀλλήλων καὶ ἐκεῖνος μὲν γράφεται Ἐπίσκοπος Ἀθηνῶν ἐν εἰρήνῃ τελειωθείς, οὗτος δὲ ὡς «ἔξαρχος πνευματικοῦ χοροῦ» χαρακτηρίζεται, ἐν τοῖς βασάνοις τελειωθεὶς διὰ τὴν εἰς Χριστὸν ὁμολογίαν. Ἐκεῖνος οὐδαμοῦ ἀναφέρεται μετὰ Συνοδίας, ἀλλὰ μόνος, οὗτος δὲ μετὰ χοροῦ ἐξ ἑπτὰ Ἁγίων Γυναικῶν ἐρρίφθη εἰς τὴν θάλασσαν, ἀφοῦ προηγουμένως ὑπέστη πλεῖστα ἄλλα βασανιστήρια. Ἐκεῖνος ἔλαμψε καὶ θὰ ἐτελειώθη μᾶλλον ἐν Ἀθήναις, οὗτος ἐν τῇ Νέᾳ Ἐπιδαύρῳ τῆς Τροιζηνίας τὸν Χριστὸν ὡμολόγησε καὶ ὑπὲρ Αὐτοῦ ἐθυσιάσθη. Ἐὰν ὁ κατὰ τὴν σήμερον ἑορταζόμενος Ἅγιος Λεωνίδης ὑπῆρχεν Ἐπίσκοπος εἴτε τῶν Ἀθηνῶν εἴτε οἱασδήποτε ἄλλης πόλεως βεβαίως θὰ ἀνεφέρετο τοῦτο ὑπὸ τῶν Συναξαριστῶν. Ὁ κατὰ τὸν Θʹ αἰῶνα διαλάμψας Ὅσιος Ἰωσὴφ ὁ Ὑμνογράφος, μεταξὺ τῶν ἄλλων ᾀσματικῶν Ἀκολουθιῶν, τὰς ὁποίας ἐποίησε, συνέθεσε καὶ τὴν πρὸς τοὺς Ἁγίους τούτους ᾀσματικὴν Ἀκολουθίαν, ἥτις εὕρηται ἐν τῇ Μεγίστῃ Λαύρᾳ τοῦ Ἁγίου Ὄρους (Κώδιξ Δʹ 37) καὶ ἐν τῆ Παρισινῇ Βιβλιοθήκῃ (Κώδιξ 1564), ἐν αὐτῇ δὲ οὐδαμοῦ ποιεῖται λόγον περὶ Ἐπισκοπικῆς ἰδιότητος τοῦ Λεωνίδους, πρᾶγμα ὅπερ οὐδέποτε θὰ ἔπραττεν ὁ Ὅσιος Ἰωσήφ, ἐὰν εἶχε καὶ τὴν παραμικρὰν περὶ τούτου πληροφορίαν.

Πρὸς τούτοις καὶ κατὰ τοπικὴν ἐν Νέᾳ Ἐπιδαύρῳ παράδοσιν ὁ Ἅγιος οὗτος Μάρτυς Λεωνίδης θεωρεῖται ἀπ’ αἰώνων προστάτης αὐτῆς, διὸ καὶ ἐν ἐκεῖ ψαλλομένῳ Ἀπολυτικίῳ ἀποκαλεῖται «Ἐπιδαύρου ὁ πρόμαχος». Μάλιστα ἡ πρὸς τὸν Ἅγιον τοῦτον Μάρτυρα Λεωνίδην καὶ τὴν Συνοδίαν αὐτοῦ ἀπονεμομένη τότε τιμὴ εἶχεν ἐπεκταθῆ καὶ πολὺ πέραν τῆς Ἐπιδαύρου, διὸ καὶ ἀφιερώθησαν εἰς αὐτοὺς σπουδαιότατοι Ναοί, ὧν λείψανα ἀποκαλυφθέντα δι’ ἐσχάτως γενομένων ἀνασκαφῶν σῴζονται ἔτι καὶ σήμερον. Σπουδαιότερος τούτων ὑπῆρξεν ὁ ἐν Λεχαίῳ τῆς Κορινθίας ἀποκαλυφθεὶς δι’ ἀνασκαφῶν ἐνεργηθεισῶν ὑπὸ Δ. Πάλλα μεταξὺ τῶν ἐτῶν 1956-1961 μέγιστος Ναός, οὗ αἱ διαστάσεις, πλὴν τοῦ νάρθηκος καὶ τῶν ἄλλων προσκτισμάτων, τοῦ κυρίως δηλαδὴ μόνον Ναοῦ, ὡς δείκνυται ἐκ τῶν σῳζομένων ἐρειπίων, ἦτο μήκους μέτρων 105,50 καὶ πλάτους μέτρων 59,20. Τὸ ὅλον μῆκος κατὰ τὸν ἄξονα τοῦ Ναοῦ ἦτο 220 μέτρα, ἡ ὅλη δὲ ἔκτασις τὴν ὁποίαν οὗτος κατελάμβανεν ἦτο 11.000 τ.μ. Ἡ θεμελίωσις τοῦ κυρίως Ναοῦ μετὰ τοῦ νάρθηκος ἐγένετο ἐπὶ τῆς βασιλείας τοῦ Μαρκιανοῦ (450-457), κατεστράφη δὲ ἐκ τοῦ σεισμοῦ τοῦ ἔτους 551. Ὁ Ναὸς οὗτος θεωρεῖται ὅτι ἀνηγέρθη ἐπὶ τοῦ τόπου εἰς τὸν ὁποῖον ἐμαρτύρησεν ὁ Ἅγιος.

Ἕτερος σπουδαῖος Ναὸς τῶν Ἁγίων τούτων ὑπῆρχεν ἐν Ἀθήναις ἐπὶ τῆς ἐπιπέδου νησίδος, ἥτις ὑπῆρχε τότε παρὰ τὴν κοίτην τοῦ Ἰλισοῦ ποταμοῦ, νοτιοανατολικῶς τοῦ Ὀλυμπιείου, μεταξὺ ἀκριβῶς τῆς σημερινῆς νέας λεωφόρου Ἰλισοῦ καὶ τοῦ γυμναστηρίου τοῦ Ἐθνικοῦ. Τὰ ἐρείπια τοῦ Ναοῦ τούτου ἀνεκάλυψε δι’ ἀνασκαφῶν τὰς ὁποίας ἐνήργησε κατὰ τὰ ἔτη 1916-1917 ὁ καθηγητὴς Γεώργιος Σωτηρίου. Ἡ οἰκοδομὴ τοῦ Ναοῦ ἀνάγεται εἰς τὸν Εʹ αἰῶνα, αἱ διαστάσεις αὐτοῦ ὡς δείκνυται ἐκ τῶν σῳζομένων θεμελιώσεων ἦσαν μήκους 84 μέτρων καὶ πλάτους 62. Ὁ Ναὸς οὗτος διετηρεῖτο μέχρι τοὐλάχιστον καὶ τοῦ ΙΒʹ αἰῶνος, ὡς ἀποδεικνύεται ἐκ τοῦ εἰς τὸν Ἅγιον Μάρτυρα Λεωνίδην καὶ τὴν Συνοδίαν αὐτοῦ πανηγυρικὸν λόγον τοῦ τότε διαλάμψαντος Ἐπισκόπου Ἀθηνῶν Μιχαὴλ Γʹ τοῦ Χωνιάτου (1182-1222).

Ἄλλος σπουδαῖος Ναὸς ὑπῆρξεν ὁ ἐν Κλαυσείῳ τῆς Εὐρυτανίας, οὗ τὰ λείψανα ἀνευρέθησαν δι’ ἀνασκαφῶν ἐνεργηθεισῶν κατὰ τὰ ἔτη 1957-1959 ὑπὸ τῆς Ἀρχαιολογικῆς Ἑταιρείας. Τὸ εὑρεθὲν ψηφιδωτὸν δάπεδον τοῦ Ναοῦ εἶναι μεγίστης ἀξίας. Αἱ διαστάσεις αὐτοῦ εἶναι 28 μ. μήκους καὶ 18,5 μ. πλάτους. Μεταξὺ τῶν ἐρειπίων τοῦ Ναοῦ τούτου εὑρέθησαν σπουδαιόταται ἐπιγραφαί. Ἡ οἰκοδόμησις αὐτοῦ ἀνάγεται εἰς τὰ τέλη τοῦ Εʹ καὶ ἀρχὰς τοῦ Ϛʹ αἰῶνος. Ἄγνωστον εἶναι πότε οὗτος κατεστράφη.

Ἅπαντα σχεδὸν τὰ ὡς ἄνω ἀναφερόμενα ἐρείπια Ἱερῶν Ναῶν ἐκ τῶν ἀφιερωμένων εἰς τοὺς Ἁγίους τούτους Μάρτυρας Λεωνίδην καὶ τὴν Συνοδίαν αὐτοῦ εὑρέθησαν κυρίως κατόπιν θείων ὁραμάτων εὐσεβῶν Χριστιανῶν. Εἰς τὴν ἀνακάλυψιν τῶν ἐρειπίων τοῦ ἐν Λεχαίῳ Ναοῦ ὁ Δ. Πάλλας ὡδηγήθη καὶ ὑπὸ τοῦ Πατμιακοῦ Κώδικος 254 (φύλ. 144 καὶ ἑπ.). Ἐκεῖνο ὅμως τὸ ὁποῖον προεκάλεσε ρίγη συγκινήσεως καὶ ἔξαρσιν εὐλαβείας ὑπῆρξεν ἡ διὰ θείου ὁράματος ἀποκάλυψις τῶν ἱερῶν Λειψάνων τῶν Ἁγίων κατὰ τὸ ἔτος 1917. Κατὰ τὸ ἔτος τοῦτο ἀπεκαλύφθη εἰς εὐσεβεῖς Χριστιανοὺς τῆς Νέας Ἐπιδαύρου, ὅτι ὀλίγον ἔξω τῆς πόλεως εὑρίσκεται θησαυρὸς μέγας. Γενομένης τότε ἐρεύνης ἀνευρέθησαν δύο σαρκοφάγοι, ἐκ τῶν ὁποίων ἡ μὲν μία περιεῖχε σκελετὸν ἀνδρός, προφανῶς βασανισθέντος, ἡ δὲ ἄλλη σκελετοὺς ἑπτὰ γυναικῶν. Ἐκ τῆς συνεπείᾳ τοῦ γεγονότος τούτου γενομένης ἐρεύνης ὑπὸ τοῦ τότε Μητροπολίτου Ἀργολίδος Ἀθανασίου Λάσκαρη καὶ τῶν ἐπακολουθησάντων θαυμάτων διεπιστώθη ἀδιστάκτως, ὅτι τὰ ἱερὰ ταῦτα Λείψανα ἀνῆκον εἰς τὸν Ἅγιον Μάρτυρα Λεωνίδην καὶ τὰς μετ’ αὐτοῦ συμμαρτυρησάσας ἑπτὰ Ἁγίας Γυναῖκας. Εὐθὺς τότε οἱ εὐσεβεῖς κάτοικοι τῆς Ἐπιδαύρου, μὲ ἐπικεφαλῆς τὸν Μητροπολίτην των, ἔσπευσαν εἰς τὴν ἀνέγερσιν Ναοῦ ἐπὶ τοῦ τόπου εἰς τὸν ὁποῖον ταῦτα εὑρέθησαν καὶ εἰς τὸν ὁποῖον Ναὸν ἐναπέθεσαν ταῦτα, ἀπονέμοντες ἔκτοτε εἰς αὐτὰ τὸν πρέποντα σεβασμὸν καὶ εὐλάβειαν. Ὁ Ναὸς οὗτος σὺν τῇ παρόδῳ τοῦ χρόνου ἐξελίσσεται εἰς παναργολικὸν προσκύνημα.

Ἐξ ὅλων τούτων σαφῶς καταδεικνύεται ὅτι ὁ κατὰ τὴν σήμερον ἑορταζόμενος Ἅγιος Μάρτυς Λεωνίδης εἶναι ἀρκούντως μεμαρτυρημένος καὶ ἡ μνήμη αὐτοῦ μεγάλως ἐτιμᾶτο εἰς πολλοὺς τόπους τῆς Ἑλλάδος, κατὰ πόσον ὅμως οὗτος ὑπῆρξεν Ἐπίσκοπος, καὶ πολὺ περισσότερον κατὰ πόσον οὗτος εἶναι ὁ Ἐπίσκοπος Ἀθηνῶν Λεωνίδης, δὲν δύναται νὰ λεχθῇ μετὰ βεβαιότητος. Τὸ ἐγκώμιον τοῦ Χωνιάτου Μιχαὴλ ἀφορᾷ βεβαίως τὸν Ἅγιον τοῦτον. Βεβαιοῦται τοῦτο ἀπὸ τὴν παρατιθεμένην περιγραφὴν τοῦ Μαρτυρίου τοῦ Ἁγίου Λεωνίδους καὶ τῶν σὺν αὐτῷ ἀθλησασῶν Ἁγίων Γυναικῶν, ἐκ τοῦ αὐτοῦ ἐγκωμίου διαπιστοῦται καὶ τὸ ὅτι ὁ ἐν Ἀθήναις Ναὸς ἦτο ἀφιερωμένος εἰς τὸν Ἄγιον τοῦτον Λεωνίδην καὶ τὴν Συνοδίαν του. Ἐθεώρει ὅμως ὁ Χωνιάτης τὸν Λεωνίδην τοῦτον ὡς τὸν Ἐπίσκοπον Ἀθηνῶν Λεωνίδην; Καὶ ἐὰν τὸν ἐθεώρει ὡς τοιοῦτον, δὲν θὰ τὸ διεκήρυττε πασιφανῶς καὶ δὲν θὰ ἐξῇρε τὸ γεγονός; Θὰ ἐθεώρει τοῦτον χρηματίσαντα Ἐπίσκοπον τῆς πόλεως, εἰς τὴν ὁποίαν ἤδη καὶ αὐτὸς ἐπεσκόπευε καὶ θὰ ἀπεσιώπα τὸ τοιοῦτον εἰς τὸ ἐγκώμιον τὸ ὁποῖον πρὸς ἐκεῖνον ἔπλεκε;

Ἀλλά, λέγουν, ὀνομάζει τὸν ἐγκωμιαζόμενον «Ἱερομάρτυρα», ἐνῷ ἐν τῷ Συναξαρίῳ αὐτοῦ δὲν ἀναφέρεται τοιοῦτον τι. Ὁμιλεῖ ἀκόμη περὶ τῆς κόνεως τῶν Λειψάνων αὐτοῦ, ὅτι αὕτη ἐφυλάττετο τότε ἐν τῷ Ναῷ τῶν Ἀθηνῶν ὡς θησαυρὸς πολύτιμος καὶ ἡγίαζε τοὺς Ἀθηναίους. Πῶς εὑρίσκετο ἡ κόνις τῶν Λειψάνων ἐν Ἀθήναις; Ἐλέχθη ὅτι τὰ ἅγια Λείψανα ἐκομίσθησαν ἐν Ἀθήναις μετὰ τὴν κατὰ τὸ ἔτος 551 καταστροφὴν τοῦ ἐν Λεχαίῳ Ναοῦ, εὑρίσκοντο δὲ ἐν αὐταῖς μέχρι καὶ τῆς ἐποχῆς τοῦ Μιχαήλ. Ὁ Χωνιάτης ὅμως δὲν ὁμιλεῖ περὶ ἁγίων Λειψάνων, ἀλλὰ περὶ κόνεως ἁγίων Λειψάνων. Ἐὰν τὰ τῶν Ἁγίων Λείψανα εὑρίσκοντο ἐν τῇ φυσικῇ των καταστάσει ἐν Ἀθήναις δὲν θὰ ἀπεσιώπα τὸ γεγονὸς ὁ Χωνιάτης καὶ δὲν θὰ ὡμίλει περὶ κόνεως μόνον. Ἄλλωστε πῶς τὰ ἅγια ταῦτα Λείψανα εὑρέθησαν κατὰ τὸ ἔτος 1917 ἐν Νέᾳ Ἐπιδαύρῳ; Ἑπομένως πασιφανὲς τυγχάνει ὅτι ὁ Χωνιάτης δὲν ὡμίλει περὶ τῶν καθ’ αὑτὸ ἁγίων Λειψάνων ἀλλὰ περὶ κόνεως Λειψάνων φυλαττομένης ἐν τῷ ἐν Ἀθήναις Ναῷ.

Ὁ Σπυρίδων Λάμπρος, καθὸ γράφων πρὸ τῆς ἐν Νέᾳ Ἐπιδαύρῳ ἀνευρέσεως τῶν Ἁγίων Λειψάνων, ἐνόμισεν ὅτι ἡ κόνις περὶ τῆς ὁποίας ὁμιλεῖ ὁ Χωνιάτης εἶχεν ἀπορρεύσει ἐξ αὐτῶν τούτων τῶν ἁγίων Λειψάνων, ὅμως δὲν εἶχον οὕτως τὰ πράγματα, ὅπως ἐκ τῶν ὑστέρων ἀπεδείχθη. Ἤδη ἐξακολουθεῖ νὰ παραμένῃ ἰσχυρὸν τὸ ἐρώτημα· διατὶ ὁ Χωνιάτης ὀνομάζει τὸν Λεωνίδην τῆς Τροιζῆνος Ἱερομάρτυρα; Ἀλλὰ καὶ τοῦτο δὲν δύναται νὰ ἀποκλεισθῇ μετὰ πεποιθήσεως, διότι καὶ ὁ Λεωνίδης οὗτος ἐν τῷ Συναξαρίῳ αὐτοῦ γράφεται «ἔξαρχος πνευματικοῦ χοροῦ». Ἡ προσαγόρευσις αὕτη φυσικώτερον εἶναι νὰ δοθῇ εἰς Ἱερωμένον ἢ εἰς Λαϊκόν. Παρὰ πάντα ὅμως ταῦτα τὸ πρόβλημα, ἐὰν πρόκειται περὶ δύο διαφόρων προσώπων ἢ ἑνὸς καὶ τοῦ αὐτοῦ, δὲν δύναται νὰ λυθῇ εἰσέτι ὁριστικῶς. Νεώτεραι ἔρευναι ἴσως διαφωτίσουν τὸ πρόβλημα.

Ἀκολουθίαν πλήρη εἰς τοὺς Ἁγίους τούτους Λεωνίδην καὶ τὰς μετ’ αὐτοῦ συναθλησάσας Ἁγίας Γυναῖκας ἐποίησεν ὁ κατὰ τὸν Θʹ αἰῶνα ἀκμάσας Ὅσιος Ἰωσὴφ ὁ Ὑμνογράφος. Αὕτη εὕρηται ἐν τῇ Μεγίστῃ Λαύρα τοῦ Ἁγίου Ὅρους ἐν Κώδικι Δʹ 37 καὶ ἐν τῇ Παρισινῇ Βιβλιοθήκῃ, ἐν Κώδικι 1564. Ταύτην ἐξέδωκε τύποις ὁ Λεοντουπόλεως Σωφρόνιος Εὐστρατιάδης ἐν τῇ «Θεολογίᾳ» τόμῳ ΙΓʹ (1935). Εἰς τοὺς προαναφερθέντας Κώδικας ἡ μνήμη τῶν Ἁγίων τούτων δὲν σημειοῦται κατὰ τὴν σήμερον, ἀλλ’ εἰς μὲν τὸν Λαυρεωτικὸν Κώδικα Δ 37 ἡ μνήμη αὐτῶν σημειοῦται κατὰ τὴν ιεʹ (15ην) τοῦ μηνὸς Ἀπριλίου, εἰς δὲ τὸν Παρισινὸν Κώδικα 1564 σημειοῦται κατὰ τὴν ιθʹ (19ην) Ἀπριλίου. Ἑτέραν Ἀκολουθίαν εἰς τοὺς Ἁγίους τούτους, ἀνέκδοτον εἰσέτι, ἐποίησε καὶ ὁ νῦν Μητροπολίτης Ἀργολίδος Χρυσόστομος Δεληγιαννόπουλος, Ἀρχιμανδρίτης ἔτι ὢν τότε. Τὴν Ἀκολουθίαν ταύτην συνοδεύει καὶ ἱστορικὴ μελέτη τοῦ ἰδίου περὶ τῶν ἐν λόγῳ Ἁγίων, ἐγκριθεῖσα ὑπὸ τῆς Ἱερᾶς Συνόδου τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος. Ὁ αὐτὸς ἔγραψε καὶ τὸ Μαρτύριον τῶν Ἁγίων τούτων ἐν «Οἱ Βίοι τῶν ἐν Ἀργολίδι Ἁγίων».